Το πέρασμα από τις κλειστές μορφές του Baroque, στις ανοιχτές δομές του σύγχρονου παραμετρικού σχεδιασμού.

του Νίκου Κουρνιάτη

Εισαγωγή

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται οι παράλληλες πορείες της γεωμετρίας και της αρχιτεκτονικής από το Baroque μέχρι σήμερα και το πώς αυτές επηρέασαν την αντίληψη για το χώρο σε κάθε περίοδο. Σε αυτή τη μετάβαση στο χρόνο, εντοπίζονται κάποια σημεία καμπής στη διανόηση. Ως τέτοια θεωρούνται σημεία στην ιστορία που χαρακτηρίζονται από μια ανατρεπτική θεώρηση της εικόνας της αλήθειας για τα πράγματα και τη φύση. Μια ανατροπή που πηγάζει από την αντίθεση αυτού που είναι πιστευτό ως αληθινό μέχρι κάποια στιγμή και εκείνο που η εξέλιξη της έρευνας προβάλει ως πιστευτό από εκείνη τη στιγμή και μετά. Τέτοιες ανατροπές δεν καταργούν την ορθότητα εκείνων που ίσχυαν μέχρι τότε, αλλά τοποθετούν την ισχύ τους σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, καθορίζοντας πιο συγκεκριμένα τις συνθήκες που πρέπει να ικανοποιούνται, ώστε να έχει νόημα μια τέτοια θεώρηση του κόσμου. Το παρόν άρθρο ξεχωρίζει τρία τέτοια σημεία – περιόδους καμπής στην εξέλιξη της μαθηματικής ιστορίας, ξεκινώντας από την περίοδο του Baroque και φθάνοντας μέχρι τις σύγχρονες μαθηματικές τάσεις θεώρησης του κόσμου. Εκείνο που υποστηρίζεται είναι η ύπαρξη μιας αναλογικής σχέσης ανάμεσα στην πορεία αυτή, όπως αυτή εκφράζεται κυρίως μέσα από τους κλάδους των μαθηματικών που σχετίζονται με τη διαμόρφωση της αντίληψης για το χώρο και τη διευθέτησή του, όπως είναι η γεωμετρία, και στην εξέλιξη της σκέψης για την αρχιτεκτονική. Υποστηρίζεται ότι πρόκειται για δύο πορείες με παράλληλες διακυμάνσεις, οι οποίες καθορίζονται από κοινές φιλοσοφικές και κοινωνικές επιρροές σε κάθε χρονική περίοδο και που συνιστούν ένα σύστημα που νοηματοδοτεί την εποχή του ως προς την έννοια του χώρου. Η ανάδειξη της κοινής, παραπληρωματικής αναφοράς της γεωμετρίας και της αρχιτεκτονικής  στην έννοια του χώρου μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο για τη σχηματοποίηση τελικά της αντίληψης που διαμορφώνεται για το χώρο σε κάθε περίοδο, καθώς και για το πώς εξελίσσεται η αντίληψη αυτή, εργαλείο χρήσιμο στην εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων.

1. Η πρώτη περίοδος του Baroque και η υπεροχή της κλειστής μορφής.

Εικόνα 1: © Νίκος Κουρνιάτης

Η περίοδος του Baroque είναι εκείνη που εκφράζει πιο έντονα και στην πιο αφαιρετική μορφή, από τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους, την πλατωνική σχέση ιδεατού – φυσικού στοιχείου. Η τέχνη και η αρχιτεκτονική της περιόδου αυτής δέχονται ότι η μορφή του σχεδιασμένου αντικειμένου αναφέρεται σε κάποιο απομακρυσμένο ιδανικό, τέλειο πρότυπο. Η γεωμετρία κατά την περίοδο αυτήν πέρασε από την ευκλείδεια διατύπωσή της – τη γεωμετρία του «είναι», στην προβολική – τη γεωμετρία του «φαίνεσθαι» και αυτό μοιάζει να έγινε παράλληλα με την εγκατάλειψη της αριστοτελικής θεώρησης του κόσμου. (Εικόνα 1) Ο Πλάτωνας αναφέρει στον Τίμαιο ότι αν το σύμπαν είναι φτιαγμένο με μαθηματικούς νόμους, τότε αυτοί είναι πραγματικά ιδεατοί.[i]

Η τομή στη σκέψη που εισάγει η προβολική γεωμετρία του Desargues (1561-1661), έχει να κάνει με την ενσωμάτωση του επ’ άπειρον σημείου, ως ένα πολύ συγκεκριμένο. Πρόκειται για ένα απείρως μακρινό από κάθε άλλο δεδομένο σημείο, το οποίο θεωρείται ότι υπάρχει πάνω στην ευθεία. Η κάθε ευθεία έχει το δικό της τέτοιο σημείο. Το σημείο αυτό, αν και έχει συγκεκριμένη θέση πάνω στο τόξο και η εποπτεία του είναι άμεση, δεν αποτελεί ένα σημείο του οποίου η απόσταση από οποιοδήποτε άλλο μπορεί να μετρηθεί. Είναι παρόν αλλά απρόσιτο.

Εικόνα 2: © Νίκος Κουρνιάτης

Αυτού του είδους η προβολική αντιμετώπιση των γεωμετρικών αντικειμένων, δηλαδή των σημείων και των ευθειών θυμίζει τη baroque θεώρηση του κόσμου, σύμφωνα με την οποία ο Θεός είναι μια ουσία που βρίσκεται έξω και σε άπειρη απόσταση από οποιοδήποτε γήινο τόπο και οποιαδήποτε γήινη κατάσταση. (Εικόνα 2) Η μετάβαση από το γήινο κόσμο στον επουράνιο υπονοεί ένα σημείο καμπής. Παρουσιάζει δηλαδή ένα είδος ασυνέχειας.

Εικόνα 3: Επάνω: Εικόνα από τον ιστότοπο http://fr.wikipedia.org/wiki/Anamorphose, Κάτω: Συντάκτης, © Νίκος Κουρνιάτης

Η τέχνη και η αρχιτεκτονική της περιόδου, μέσα από το χειρισμό της μορφής του σχεδιασμένου αντικειμένου, εκφράζουν μια ανησυχία για την εξασφάλιση της ύπαρξης αυτού του απομακρυσμένου τόπου, καθώς επίσης και μια τάση νοητικής διασύνδεσης με αυτόν. Ένα παράδειγμα αποτελεί ο πίνακας Οι Πρεσβευτές του Holbein. (Εικόνα 3) Αυτό που ενδιέφερε το ζωγράφο ήταν η επισήμανση αυτής της διασύνδεσης μεταξύ των δύο τόπων. Ο πίνακας είχε κατασκευαστεί έτσι ώστε να φαίνεται, όχι μόνο μετωπικά, αλλά και από πολύ πλάγια θέση ως προς το επίπεδο του πίνακα. Συγκεκριμένα προοριζόταν για να τοποθετηθεί στην απόληξη ενός κλιμακοστασίου, ώστε κατά την πορεία καθόδου στη σκάλα να παρουσιάζεται η μορφή μιας νεκροκεφαλής. Η εικόνα αυτή ήταν συνδεδεμένη με την κίνηση της καθόδου και συμβόλιζε την ένωση του ανθρώπου με τον άλλο κόσμο, του οποίου την όψη αναζητούσε το Baroque.

 Ένα παράδειγμα στην αρχιτεκτονική αποτελεί η στοά του Borromini στο Palazzo Spada στη Ρώμη (1653). (Εικόνα 3) Αυτό που ενδιέφερε τον Borromini ήταν ο σχεδιασμός της μετάβασης. Έπρεπε να μοιάζει κανονική, αλλά να είναι αλλοιωμένη. Ο μη αλλοιωμένος χώρος είναι ο ιδεατός και είναι αυτός που τελικά αντιλαμβάνεται κάποιος που στέκεται στη θέση παρατήρησης. Σκοπός ήταν να ταυτιστεί το φαινόμενο με την ιδέα. Για την επίτευξη αυτής της ισορροπίας μεταξύ όψης και ιδέας επιχειρείται η στρέβλωση του πραγματικού (του Πλατωνικού φυσικού στοιχείου). Ο Πλάτωνας αναφέρεται στο Σοφιστή στους γλύπτες και στην ανάποδη στρέβλωση του πραγματικού, ώστε η εικόνα να πλησιάσει την ιδέα. Ο χειρισμός της μορφής κατά την περίοδο αυτή είναι καθοριστικός.

2. Η δεύτερη περίοδος από τα μέσα του 18^ου αιώνα μέχρι και το Μοντέρνο Κίνημα. (ανοιχτή μορφή – κλειστή δομή)

Η προσπάθεια για τη διασύνδεση της καθημερινής εμπειρίας των ανθρώπων με την αλήθεια της φύσης έφτασε τους μαθηματικούς και τους γεωμέτρες στα μέσα του 18^ου αιώνα να ερευνούν τη γεωμετρία του χώρου με μια αναλυτική διάθεση. Τόσο ο Ελβετός μαθηματικός Leonhard Euler (1707-83), όσο ο Γάλλος μαθηματικός και ο φιλόσοφος René Descartes (1596-1650), όλοι συνέβαλλαν στην ανάπτυξη μιας θεωρίας για μια περισσότερο αναλυτική προσέγγιση των γεωμετρικών οντοτήτων του κόσμου.[ii] Ο Euler κυρίως ήταν εκείνος που όρισε κάποιες μεταβλητές, με στόχο να διερευνήσει τις γνωστές μέχρι τότε επιφάνειες σημείο προς σημείο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε η αναλυτική γεωμετρία, η οποία είχε ως στόχο την εύρεση εξισώσεων που θα αντικαθιστούσαν τη μορφή των γεωμετρικών οντοτήτων. Η ανθρώπινη σκέψη άρχισε να εργάζεται αναλυτικά, χρησιμοποιώντας την ίδια γλώσσα κωδικοποίησης με τις μορφές των αντικειμένων και με μέσον τη βεβαιότητα που εξασφαλίζουν οι αριθμοί. Οι οντότητες αποδεσμεύτηκαν από τη μορφή τους και η ανθρώπινη ανάγκη για εποπτεία εξασθένησε. Η μορφή γεννήθηκε μέσα από τα σημεία της – μέσα από τη σημασία της και εκείνο που απασχόλησε ήταν η αναλλοίωτη εξίσωσή της, ή αλλιώς η δομή που την όριζε. Η εξίσωση συγκέντρωνε όλη την ομάδα των πιθανών μορφών που δύναται να πάρει ένα αντικείμενο. Με την έννοια αυτή, η μορφή του σχεδιασμένου αντικειμένου ερευνάται σημείο – σημείο και ως τέτοια χαρακτηρίζεται ανοιχτή, ενώ η ίδια η εξίσωση αποτελεί την κλειστή – σταθερή δομή του αντικειμένου.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο σταδιακού χειρισμού της ανοιχτής – ευμετάβλητης μορφής του σχεδιασμένου αντικειμένου, ο Μοντερνισμός υιοθέτησε το αναλογικό σύστημα Modulor, ώστε η νέα κατοικία να συνδέεται με την ανθρώπινη ύπαρξη, μέσω της αισθητικής των εργαλείων που συνοδεύουν την ύπαρξή της.[iii] Πρόκειται για κατοικίες των οποίων ο τύπος ταιριάζει με τον ανθρώπινο τύπο και ως προς αυτό είναι τυποποιημένες. Είναι συμβατές με τα εργαλεία – μηχανές που ο άνθρωπος παράγει καθ’ ομοίωσή του.[iv] Σύμφωνα με αυτές τις αρχές, υιοθετεί τους δομικούς κανόνες του Domino, ορίζοντας έτσι μια σταθερή, κλειστή δομή για το σχεδιασμένο αντικείμενο, και το αναλογικό σύστημα Modulor, ως ένα ευέλικτο μέσο χειρισμού της μορφής και της δομής. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποίησε την αρχή του ομοιοθετικού γεωμετρικού μετασχηματισμού.

Εικόνα 4: Επάνω αριστερά: Modulor, © Le Corbusier – Επάνω δεξιά: Συνδυασμός χαράξεων Le Corbusier από το Συντάκτη, © Νίκος Κουρνιάτης – Κάτω αριστερά: Διάταξη χαράξεων Le Corbusier από το συντάκτη, © Νίκος Κουρνιάτης – Κάτω δεξιά: Modulor, © Le Corbusie

Ομοιοθεσία ονομάζεται ο ομογραφικός γεωμετρικός μετασχηματισμός στο επίπεδο ή το χώρο. Τα στοιχεία που την ορίζουν είναι ένα σημείο που είναι το κέντρο της ομοιοθεσίας και είτε ένα ζεύγος αντιστοίχων σημείων, είτε ένας λόγος που ονομάζεται λόγος της ομοιθεσίας (scaling). Ουσιαστικά η ομοιοθεσία εξηγεί το συσχετισμό όμοιων μεταξύ τους σχημάτων. Τα σχήματα αυτά έχουν ένα κοινό κέντρο και το ένα είναι μεγαλύτερο από το άλλο βάσει κάποιου λόγου, δημιουργώντας έτσι μια ακολουθία. Αυτή η γεωμετρική αρχή μοιάζει να βρήκε εφαρμογή στην περίπτωση του Modulor. Πράγματι η χάραξη που έχει γίνει από τον Le Corbusier στο Modulor (Εικόνα 4) φανερώνει ουσιαστικά τον ομοιόθετο μετασχηματισμό ενός τετραγώνου και της χάραξης της χρυσής τομής, με κέντρο το σημείο όπου φαίνεται να συναντώνται όλες οι ευθείες. Από ένα συνδυασμό των χαράξεων από το Modulor (Εικόνα 4 – επάνω δεξιά), με την κατάλληλη απλοποίηση, προκύπτει η χάραξη των δύο σειρών, της μπλε και την κόκκινης, όπως την παρουσιάζει ο Le Corbusier στο εν λόγω βιβλίο. (Εικόνα 4 – κάτω δεξιά)

Σε αντίθεση με τη στατικότητα της επανάληψης ενός στοιχείου με βάση τις ισομετρίες στο επίπεδο, ο κανόνας της ομοιοθεσίας παράγει ένα δυναμικό αποτέλεσμα που μοιάζει να εξελίσσεται χωρικά, δίνοντας τη δυνατότητα συσχετισμού διαφορετικών κλιμάκων και μεγεθών στο σχεδιασμό. Η έννοια της εξέλιξης ενυπάρχει ως βασικό συστατικό στις χαράξεις των δύο σειρών του Modulor. Η επιλογή αυτή του Μοντέρνου συνέβαλε στη δημιουργία μορφών περισσότερο ανοικτών από εκείνες της προηγούμενης φάσης. Πιο ανοικτές με την έννοια της δυναμικότητας και της ευμεταβλητότητας.

Εικόνα 5: Αριστερά: Σκίτσο από το Modulor, © Le Corbusier – Δεξιά: Σχέδιο του domino από το βιβλίο Χωρογραφίες, του Ι. Πεπονή

Άλλωστε την έννοια της συμμετοχής διαφορετικών συσχετισμένων μεταξύ τους μεγεθών ενός αντικειμένου στο σχεδιασμό την είχε συμπεριλάβει στη μελέτη του ο Le Corbusier, δεδομένου ότι το Modulor ξεκινάει με το σκίτσο του ιδίου, όπως αυτό φαίνεται στην εικόνα 5.

3. Η σύγχρονη εποχή και η επικράτηση της ανοιχτής δομής.

Εικόνα 6: © Νίκος Κουρνιάτης 

Μέσα από το έργο σημαντικών αρχιτεκτόνων της προηγούμενης περιόδου, όπως του Le Corbusier, εκφράστηκε η ανάγκη για την επικράτηση της σχεδιασμένης μορφής σε κάθε μελλοντικό χρονικό στιγμιότυπο. «Πρέπει να δημιουργήσουμε τη νοοτροπία», αναφέρει ο Le Corbusier[v] στο Vers une Architecture, όταν αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του υπέρ της τυποποιημένης κατοικίας. Αναφέρεται στη νοοτροπία να κατοικεί ο κόσμος τέτοιες κατοικίες. Αναφέρεται στο σχεδιασμό μιας κοινωνικής βούλησης και κατ’ επέκταση δράσης.

Σε μια σύγχρονη επιστημονική θέση, η ανάγκη για την κατάκτηση του απείρου οδήγησε στη σκέψη ότι τόσο ο χώρος, όσο και ο χρόνος είναι συνεχώς ασυνεχείς. Πρόκειται για χωροχρονικά στιγμιότυπα που διαδέχονται το ένα το άλλο και ανάμεσά τους δεν υπάρχει τίποτα. (Εικόνα 6) Ένας παραλληλισμός στη σκέψη μπορεί να γίνει με το νερό. Ανάμεσα σε δύο γειτονικά μόρια νερού δεν υπάρχει νερό. Σε μια τέτοια κοκκώδη αντίληψη για τον κόσμο η ύλη μοιάζει να μην έχει σημασία, αλλά εκείνο που αναδύεται ως σημαίνον είναι η σχέση ύπαρξης – ανυπαρξίας. Η δομή αυτής της σχέσης ανασυντίθεται, ως δομή κάποιας πληροφορίας, παρέχοντας εν δυνάμει κάθε στιγμή διαφορετική εικόνα για τα πράγματα. Εκείνο που φαίνεται να καθορίζει τα πράγματα κάθε φορά είναι η αναλογία διάδρασης μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο ανυπαρξίας. Με την έννοια αυτή, ούτε ο χώρος, ούτε ο χρόνος έχουν νόημα και μπορεί να μην υπάρχουν.[vi]

Εικόνα 7: Σκίτσο συντάκτη, © Νίκος Κουρνιάτης

Η ύπαρξη δεν εξαρτάται καθόλου από την υλική υπόσταση του αντικειμένου. Ένα αντικείμενο μπορεί να υπάρχει για όσο χρόνο σχετίζεται με ανθρώπους ή με άλλα αντικείμενα, με κάποιο τρόπο. Φανταστικό ή πραγματικό. (Εικόνα 7) Η προσωρινή μορφή του αντικειμένου είναι μια εκδοχή της ύπαρξής του, και αυτή καθορίζεται από το βαθμό και το είδος της σχέσης που επιδιώκουμε να συνάψουμε με αυτό. Οι μορφές μετατρέπονται σε εικόνες πληροφοριών. Η πληροφορία προϋπάρχει και εικάζεται μια μορφή. Είναι σαν να ορίζεται μία εξίσωση, η οποία καταστρώθηκε ήδη από το Μοντέρνο κίνημα, και η οποία λειτουργεί διαρκώς, δίνοντας και παίρνοντας τη μορφή από το αντικείμενο. Με αυτήν την έννοια, η μορφή ενός αντικειμένου είναι αναλώσιμη και αποκομμένη από το ίδιο το αντικείμενο. Υπάρχει όσο το αφορά κάποια διαδικαστική σχέση. Για τον Lacan[vii], πραγματικό είναι η χωρίς εικόνα ουσία των πραγμάτων. Το αντικείμενο απαλλαγμένο από κάθε εικασία μορφής.

Εικόνα 8: Εικόνα από τον ιστότοπο http://sciencenews-choices.blogspot.com/2007/10/blog-post_28.html, από το άρθρο του Στ. Ξενικουδάκη, σχετικά με τη Θεωρία Χορδών

Μια ακόμα θεωρητική διατύπωση για τη φύση των πραγμάτων που απαρτίζουν τον κόσμο, μετά από την Κβαντομηχανική, η οποία ενισχύει τα μέχρι τότε δεδομένα για την κοκκώδη αντίληψη, ήταν η Θεωρία των Χορδών. Ο Στ. Ξενικουδάκης αναφέρει ότι τα σωματίδια αυτής της θεωρίας, η οποία γεννήθηκε από το συνδυασμό της Γενικής Σχετικότητας με την Κβαντομηχανική, αποτελούνται από μονοδιάστατα «αντικείμενα» που ταλαντώνονται.[viii] Μετακινούνται πάνω σε χορδές. Σε γραμμές. Ο χώρος στη θεώρηση αυτή αποτελείται από στοιχειώδεις γραμμές, τις χορδές. Το τυπικό μέγεθος μιας χορδής είναι κοντά στο μήκος Planck. Σε μεγέθυνση, ένα τμήμα του χώρου είναι ένας κύλινδρος και το σημείο είναι ένας μικροσκοπικός κύκλος αυτού του κυλίνδρου. Η πέμπτη διάσταση είναι αναδιπλωμένη πάνω σε αυτόν τον κύκλο. (Εικόνα 8) Η θεωρία αυτή δέχεται αφενός την ύπαρξη μιας ελάχιστης ποσότητας ύλης, κάτω από το όριο της οποίας δεν υφίσταται κάτι. Αφετέρου αναγνωρίζει ότι η ύλη αυτή είναι απλωμένη γύρω από ένα μικροσκοπικό κυλινδρικό κενό. Αυτό σημαίνει ότι η ύπαρξη εμπεριέχει ανυπαρξία. Το πλήρες εμπεριέχει κενό.

Εκτός από την ελάχιστη ποσότητα χώρου που εκφράζεται από το μήκος της χορδής, υπάρχει και μια ελάχιστη ποσότητα χρόνου, η οποία αντιστοιχεί στο χρόνο που απαιτείται για να διανύσει η ελάχιστη ύλη την ελάχιστη ποσότητα χώρου. Η έννοια του συνεχούς δε χαρακτηρίζει πια το χώρο και το χρόνο. Εκείνο που υπερέχει είναι το διακριτό. Η δημιουργία και η χρήση τέτοιων τεχνολογικών εργαλείων, που να επιτρέπουν μια τόσο ενδοσκοπική θεώρηση, ώστε να καταργείται η έννοια του συνεχούς, έχουν οδηγήσει σε ένα νέο αντιληπτικό μηχανισμό για τα πράγματα. Ενώ τα εργαλεία λειτουργούν με διακριτά, μη συνεχή βήματα, ο παρατηρητής έχει αναπτύξει μια συνθετική αντιληπτική ικανότητα να συνδέει αυτά τα βήματα, αποκαθιστώντας τη συνεχή ροή μεταξύ τους. Όπως συμβαίνει στον κινηματογράφο, όπου τη διαδοχική, ρυθμική παράθεση εικόνων, ο θεατής την αντιλαμβάνεται ως μια ροϊκή κίνηση και όχι σαν αποσπασμένα στιγμιότυπα. Αυτές οι τομές στο συνεχές χαρακτηρίζονται από το κενό και αποτελούν βασικό συστατικό της συνολικής δομής του αντικειμένου και του χώρου.

Δεν είναι τυχαίο που η Ολογραφία ανακαλύπτεται την εποχή αυτή. Όλη αυτή η διαδικασία εκφράζει ακριβώς την ιδέα της απουσίας της ύλης και την προβολή της εικόνας της μέσα σε ένα κενό φόντο. Πράγματι η αναπαραγωγή της τρισδιάστατης ολογραμματικής εικόνας επιτυγχάνεται με τον κατάλληλο φωτισμό της πλάκας του ολογράμματος (η οποία εδώ νοείται ως το επίπεδο τομής της φωτεινής δέσμης), η οποία κάτω από άλλες συνθήκες παραμένει μια σκοτεινή, μαύρη και φαινομενικά άδεια επιφάνεια. Το παράδειγμα της Ολογραφίας μπορεί να ειδωθεί ως η περίπτωση μιας τομής που ενεργείται στο κενό και η καταγραφή της πληροφορίας του αντικειμένου πάνω στο επίπεδο της τομής. Η τομή γίνεται στην πορεία του συνεχούς του φωτός, μέσω του οποίου μεταφέρεται η πληροφορία του αντικειμένου, και το προϊόν είναι ένα μόρφωμα του αντικειμένου, το οποίο εξαρτάται από τις συγκεκριμένες συνθήκες της πράξης της τομής. Θεωρητικά υπάρχουν άπειρες τομές μεταξύ της πηγής του φωτός που χρησιμοποιείται και του αντικειμένου, οι οποίες δίνουν άπειρα μορφώματα του αντικειμένου. Με την έννοια αυτή, το κενό προϋπάρχει και μέσα σε αυτό μεταφέρεται μια πληροφορία για το αντικείμενο μεταξύ πηγής και φυσικού αντικειμένου, ακριβώς όπως μεταφερόμενες πληροφορίες για το κτίριο αποτελούν τα μορφώματά του (μεταξύ των οποίων και τα σχέδιά του) στην οθόνη ενός υπολογιστή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση ότι, όταν η πλάκα φωτιστεί κατάλληλα και βρίσκεται κοντά σε ένα κατακόρυφο επίπεδο, για παράδειγμα σε έναν τοίχο, τότε η τρισδιάστατη εικόνα του αντικειμένου θα ρίξει σκιά πάνω στον τοίχο αυτό, προερχόμενη από το φως που ευθύνεται για την αναπαραγωγή της εικόνας. Αυτό σημαίνει ότι το ολόγραμμα συμπεριφέρεται σαν αντικείμενο. Η τρισδιάστατη εικόνα του αντικειμένου που αναπαράγεται στο χώρο (η οποία νοείται ως ένα μόρφωμα του αντικειμένου) ρίχνει τη σκιά που θα έριχνε το ίδιο αντικείμενο, αν υπήρχε εκείνη τη στιγμή στη θέση του ολογράμματος. Το μόρφωμα του αντικειμένου αντικαθιστά το ίδιο το αντικείμενο και διατηρεί κάποιες από τις ιδιότητές του. Κάτω από αυτήν την οπτική, ίσως να μην ήταν πάντα απαραίτητο να υπάρχει το φυσικό αντικείμενο.

09 Εικόνα 9: Αριστερά: Σχέδιο του συντάκτη, © Νίκος Κουρνιάτης – Δεξιά: Εικόνες κατοικίας Greg Lynn από τον ιστότοπο http://glform.com/exhibits/sfmoma-embryological-house/

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, σε μια αρχιτεκτονική τάση αντιμετώπισης του θέματος, αποτελεί το έργο του Greg Lynn. (Εικόνα 9) Ο Lynn τονίζει[ix] τη σημασία της έλλειψης μορφής για τα πράγματα. Για αυτόν η μορφή οφείλει να είναι κάθε φορά επίκαιρη και ως εκ τούτου, να μεταβάλλεται όσο συχνά το επιβάλλουν οι ανάγκες της λειτουργίας. Να μπορεί να κατανέμεται διαρκώς με διαφορετικό τρόπο, σε βαθμό που να χάνει τη σταθερή της εικόνα. Κάτι τέτοιο εκφράζεται μέσα από το σπίτι που σχεδίασε, του οποίου το κέλυφος μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνει τη συνοχή του. Η κωδικοποιημένη πληροφορία ορίζει μια και μοναδική συνθήκη ύπαρξης του χώρου και του χρόνου. Αυτή η κοκκώδης αντίληψη οδηγεί σε ένα συνεχές παρόν. Τα άτομα, ως η ελάχιστη ποσότητα ύλης, είναι αιώνια. Υπήρχαν στο παρελθόν, υπάρχουν και θα υπάρχουν. Ως εκ τούτου, είναι άχρονα. Το μέλλον και το παρελθόν, όπως και το αλλού σε σχέση με ένα εδώ, δεν έχουν νόημα. Υπάρχει μόνο μια κατάσταση 0 – 1 και μόνο στο τώρα.

Εικόνα 10: Σχέδιο και αλγόριθμος συντάκτη, © Νίκος Κουρνιάτης

Η ιδέα του παραμετρικού ελέγχου της μορφής ενός αντικειμένου συνιστά ένα νέο τρόπο αντιμετώπισης του σχεδιαστικού προβλήματος. Η παραμετρική σχεδίαση είναι μια μέθοδος που επιδρά πάνω στη γεωμετρική δομή του αντικειμένου, ελέγχοντας τις ιδιότητές της και μεταβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τη μορφή της επιφανείας του. Το σχεδιαστικό πρόβλημα μετατοπίζεται, από τον ορισμό της δομής και μιας σταθερής μορφής, στον ορισμό ενός αλγορίθμου με παραμέτρους που να ελέγχουν τις ιδιότητες του αντικειμένου που σχεδιάζεται. Και οι ιδιότητες αυτές καθορίζουν πλέον τη δομή του αντικειμένου. Το σχέδιο δεν είναι η ίδια η επιφάνεια, αλλά η δομική οργάνωση των ιδιοτήτων αυτών. Το σύστημα αυτό των παραμέτρων μπορεί να δέχεται νέες παραμέτρους στο σχεδιασμό και να καταργεί άλλες, παραμένοντας ανοιχτό σε αλλαγές. Το ανοιχτό αυτό σύστημα παραμέτρων λειτουργεί ως το ανοιχτό σημαίνον (ανοιχτή δομή), το οποίο μπορεί να παράγει πολλά διαφορετικά σημαινόμενα, πολλές μορφές του σχεδιασμένου αντικειμένου (ανοιχτή μορφή). Το νέο αντικείμενο είναι ακριβώς αυτό το σύστημα των παραμέτρων και ο σχεδιασμός αφορά στο σχεδιασμό των παραμέτρων και τις μεταξύ τους σχέσεις. Οι διαφορετικές τιμές που μπορούν να λάβουν οι παράμετροι αυτές, μέσα σε κάποια όρια, οδηγούν και σε διαφορετικές μορφές του σχεδιασμένου αντικειμένου. Όχι όμως σε διαφορετικά αντικείμενα. Το αντικείμενο ορίζεται πλέον ως ο συνδυασμός των διαφορετικών παραμέτρων που το ορίζουν. Των διαφορετικών ιδιοτήτων του. Το σύγχρονο σχέδιο μοιάζει να έχει τη μορφή του αλγορίθμου της εικόνας 10, ενώ στην ίδια εικόνα φαίνεται και μια ενδεχόμενη μορφή του σχεδιασμένου αντικειμένου.

Επίλογος

Το τέλειο σχήμα που στο Baroque αποτελούσε την ιδέα εκείνη που η ύλη μέσα από τις πτυχές της υπονοούσε, τώρα αποτελεί την αφετηρία, τον καμβά ή το φόντο, πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται μια μορφή, ως το αποτύπωμα κάποιας δράσης. Στο Baroque η ύλη πτυχώνεται. Τώρα η εικόνα της αναπτύσσεται. Εκπτυχώνεται. Αποκτά νόημα μεταλλασσόμενη, από τη στιγμή που υπάρχει κάποια δράση. Συνεπώς το αρχικό τέλειο γεωμετρικό σχήμα, που στο Baroque έκρυβε όλο το νόημα της τελειότητας μιας ιδέας, τώρα είναι προσωρινά κενό νοήματος.

Η αναζήτηση της μορφής και της δομής και η σχέση τους με το χώρο συνέπλεαν πάντοτε με φιλοσοφικές αναζητήσεις και κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής. Στη σύγχρονη εποχή, εκείνο που μοιάζει να υπερέχει είναι ο σχεδιασμός μιας σύμπλοκης γεωμετρίας που υπαγορεύουν οι επιθυμητές ιδιότητες του αντικειμένου και η λειτουργία αυτής της γεωμετρίας ως δομή του. Η μορφή οφείλει να απορρέει από τη συνθήκη αυτή.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[i] Πλάτων, Τίμαιος, μτφρ. Θ. Βλυζιώτης, Χ. Παπαναστασίου, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων Ι. Ζαχαρόπουλου, κεφ.5, 6,7

[ii] John Tabak, The History of Mathematics, Geometry, The Language of Space and Form, Facts on File Inc., σελ.135

[iii] Le Corbusier, Για μια Αρχιτεκτονική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, σελ.187

[iv] Ό.π., σελ.194

[v] Ό.π., σελ.187,196

[vi] Leonard Mlodinow, Το Παράθυρο του Ευκλείδη, Κάτοπτρο, σελ.259

[vii] Νίκος Σιδέρης, Αρχιτεκτονική και ψυχανάλυση: Φαντασίωση και κατασκευή, Futura, σελ.146

[viii] Σταύρος Ξενικουδάκης, Θεωρία Χορδών, Science News Choices, 2007,

http://sciencenews-choices.blogspot.com/2007/10/blog-post_28.html

[ix] Σοφία Βυζοβίτη, Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και ψηφιακές τεχνολογίες 2, εκδ. ΑΠΘ, σελ.43