ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ. ΠΡΑΞΗ 03: «ΓΚΕΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ»
της Ελεονώρας Αντωνιάδου
Θα αναρωτιέστε αν ο τίτλος του άρθρου αυτού έχει όντως υπόσταση και αν είμαστε σαν κοινωνία τόσο “μπροστά” για να συζητάμε τέτοια θέματα.
Θα έλεγα ότι θα ήταν πολύ μεγάλη παράλειψη εκ μέρους μου, μέσα στην θεματική αυτή, του Φύλου και Χώρου, να μην αναφερθώ και να μην αγγίξω το θέμα αυτό.
Η συζήτηση περί Φύλου και Χώρου έχει ήδη μετατεθεί στις σύγχρονες κοινωνίες, οι οποίες έχουν ως δεδομένη την γνώση μέσα από την έρευνα των φεμινιστικών κινημάτων των προηγούμενων δεκαετιών, – με τρόπο που δεν καταπιάνεται με την μονοσήμαντη έννοια του φύλου – άνδρα και γυναίκας – αλλά με την αναγνώριση των διαφορών που ενυπάρχουν μέσα στην συγκρότηση της έννοιας φύλο: διαφορές λόγω ηλικίας, κοινωνικής τάξης, φυλής, σεξουαλικών προτιμήσεων, τόπου καθώς και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων.
Χώροι στους οποίους διεξάγονται καθημερινές δραστηριότητες οι οποίες δημιουργούν οικειότητα στους γκέι είτε λόγω της οργάνωσης του χώρου είτε λόγω των επισκεπτών μπορούν να θεωρηθούν αυτοί που έχουν μια ελευθερία στην ταυτότητα τους και της σεξουαλικής φόρτισης του χώρου.
Η μετατόπιση αυτή μας επιτρέπει να μιλάμε πλέον για την γυναίκα και τον άντρα όχι ως ενιαίες κατηγορίες αλλά ως ένα ανοικτό πεδίο ερωτημάτων και δυνατοτήτων γύρω από το “Τι είναι φύλο” χωρίς να αναμένουμε ολοκληρωμένες και μονοσήμαντες απαντήσεις αλλά περιμένοντας διαφορετικούς τρόπους παραγωγής των φύλων.
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει στο πρώτο άρθρο της θεματικής αυτής, έχει προηγηθεί μεγάλη έρευνα και σπουδή από ομάδες γυναικών και κυρίως φεμινιστικών συνόλων έτσι ώστε να αποδειχτεί ότι ο χώρος έχει προφανή έμφυλο χαρακτήρα. Και μιλώντας για έμφυλους χώρους εννοούμε ότι η χρήση των χώρων αυτών, αυτή που κατέχουν ή αυτή για την οποία είναι προορισμένοι συνδέεται και προσδιορίζεται φυλετικά (με βάση το φύλο, δηλαδή). Όμως οι θεωρήσεις αυτές, της δεκαετίας του ’70, βασίζονται σε μια παραδοχή. Την εννοούμενη και καθορισμένη εννοιολόγηση του Φύλου. Ως επακόλουθο της παραδοχής αυτής, ο χώρος αποκτά ετερόφυλο χαρακτήρα και τα φύλα ανήκουν σε μια ξεκάθαρα και κοινά αποδεκτά συνεννοημένη πυρηνική οικογένεια. Έτσι όντως η κουζίνα του ’70 ανήκει στην γυναίκα –σύζυγο-μητέρα και ο δημόσιος χώρος φορτισμένος και αυτός από το ερώτημα της ταυτότητας στον άνδρα.
Το Glass House θέτει σοβαρά ερωτήματα κοινωνικά για το αν οι ομοφυλόφιλοι θα μπορούσαν να ζήσουν και να κατοικήσουν ένα χώρο με τον ίδιο τρόπο που τα ετερόφυλα ζευγάρια το κάνουν.
Πότε όμως αρχίζει να μπαίνει η συζήτηση για την σεξουαλικότητα του χώρου;
Και το ερώτημα αυτό βασίζεται επίσης στην παραδοχή των τότε κοινωνιών -αν και πολύ φοβάμαι συνεχίζει ακόμα και σήμερα- ότι η ετεροφυλία δεν καταγράφεται ως σεξουαλική έκφραση ακριβώς επειδή θεωρείται “φυσιολογική” και είναι πανταχού παρούσα και δεδομένη.
Το ’90 είναι η δεκαετία όπου στην Αμερική αρχίζει η σεξουαλικότητα να αποτελεί πεδίο μελέτης και αντικείμενο σπουδής σε σχέση με τον χώρο. Είναι και η δεκαετία άλλωστε όπου οι ομοφυλόφιλοι αρχίζουν να γίνονται αποδεκτοί ως κοινωνικά όντα.
Συνέδρια, δημοσιεύσεις και συζητήσεις αφιερώνονται στην σχέση σεξουαλικότητας και χώρου και την καταγραφή του έργου των γκέι και λεσβιών αρχιτεκτόνων ως μέσο αναζήτησης της σεξουαλικότητας στην ίδια την αρχιτεκτονική.
Σκίτσο: Φύλο και Χώρος 1 © Άννα Αποστόλου 2014
Σήμερα, ακόμα κάποιες κοινωνίες – και θα τολμήσω να φέρω ως παράδειγμα την δική μας – πασχίζουν να αποδεκτούν την διαφορετική σεξουαλική ταυτότητα με τρόπο που το ερώτημα και το γενικό επιχείρημα μου περί σεξουαλικότητας του χώρου και γκέι αρχιτεκτονικής φαντάζει εξωπραγματικό.
Σαν συνέπεια της μη αποδοχής αποτελεί και η γκετοποίηση και η δημιουργία «γκέι» πόλεων και «γκέι» περιοχών. Σαν παράδειγμα θα αναφέρω το Μπράιτον της Μεγάλης Βρετανίας, το οποίο θεωρείται πρωτεύουσα των γκέι της Νότιας Βρετανίας καθώς και το ‘Αμστερνταμ που με το γκέι πράιντ του έγινε τουριστικός προορισμός των γκέι. Αυτά θα μου επιτρέψετε να μην τα θεωρήσω ως δείγματα ανάγνωσης του χώρου σε σχέση με την σεξουαλικότητα αλλά ευνοημένες και καλά οργανωμένες συγκυρίες του καπιταλιστικού συστήματος μας.
Χώροι στους οποίους διεξάγονται καθημερινές δραστηριότητες οι οποίες δημιουργούν οικειότητα στους γκέι είτε λόγω της οργάνωσης του χώρου είτε λόγω των επισκεπτών μπορούν να θεωρηθούν αυτοί που έχουν μια ελευθερία στην ταυτότητα τους και της σεξουαλικής φόρτισης του χώρου. Η περιοχή Γκάζι στην Αθήνα θα έλεγα ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια περιοχή στην οποία παρόλο που συναντάς μεγάλη πυκνότητα των γκέι, ο χώρος δεν χαρακτηρίζεται από την ταυτότητα αυτή αλλά είναι μια περιοχή ανοικτή και ελεύθερη σε πολλαπλές δραστηριότητες και συνθήκες.
Το θέμα του γκέι “χωριού” όμως θα μου επιτρέψετε να θεωρήσω ότι είναι πολύ πιο περίπλοκο και με πολλές παραμέτρους για να αναλυθεί στο άρθρο αυτό.
Αυτό που θα ήθελα να αναφέρω στα πλαίσια του άρθρου αυτού είναι το ερώτημα για την γκέι αρχιτεκτονική.
Υπάρχει όντως γκέι αρχιτεκτονική;
Για την απάντηση του πιο πάνω θα αναφέρω το παράδειγμα του Glass House του Phillip Johnson στην Αμερική.
Ο ίδιος ο Johnson, από τους πιο γνωστούς αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, ήταν γκέι αν και πολλοί δεν το γνωρίζουν γιατί προσπάθησε πολύ επιμελώς να το κρύψει έτσι ώστε να μην κατακριθεί κοινωνικά και επαγγελματικά. Σε μεγάλη ηλικία αποκάλυψε την πραγματική σεξουαλική του ταυτότητα και αυτό βοήθησε πολύ στο να αναλυθεί το έργο του με τρόπο που ίσως μας βοηθήσει να απαντήσουμε στο ερώτημα μας. Αυτό σαν μια μικρή παρένθεση για την καλύτερη κατανόηση των δεδομένων.
Το Glass House, ένα από τα πιο γνωστά έργα του αρχιτέκτονα, αποτελούσε την κατοικία για τον ίδιο και τον σύντροφο του. Πολλοί θεωρούν το κτίσμα αυτό ως ένα αντιπροσωπευτικό κτίσμα μιας συμβολικής αρχιτεκτονικής γεμάτης μηνύματα. Η οργάνωση του χώρου στηρίζεται στην ελεύθερη κάτοψη και περιμετρικά το κτίσμα καλύπτεται από γυάλινες επιφάνειες με τρόπο που όλες οι δραστηριότητες των χρηστών γίνονται ορατές από έξω. Ο σχεδιασμός αυτός ανταποκρίνεται σε μια διάθεση του αρχιτέκτονα να δηλώσει με χιούμορ, θεατρικότητα και ειρωνεία τον συμβολισμό που επιτυγχάνει κοινωνικά το κτίσμα αυτό.
Το θέμα της θεατρικότητας έρχεται με τρόπο που εξηγεί και την γενική συμπεριφορά των γκέι της εποχής, δηλαδή την διπλή ζωή τους στην οποία προσπαθούν να παίξουν ένα ρόλο στην καθημερινότητα τους, όπου η σεξουαλική τους ταυτότητα δεν γίνεται ορατή. Η κατοικία για τον Johnson και τους επισκέπτες του λειτουργούσε σαν μια σκηνή όπου ζούσαν ελεύθερα και συμπεριφέρονταν φυσιολογικά με τρόπο που εξωτερικά δεν γίνονταν κατανοητοί. Εδώ έρχεται και η ειρωνεία και το χιούμορ με την οποία χειρίστηκε το θέμα ο αρχιτέκτονας, όπου σχεδίασε μια κατοικία στην οποία οι κοινόχρηστοι χώροι δηλαδή αυτοί που σε μια πυρηνική οικογένεια ανήκουν σε όλη την οικογένεια και τις κοινές δραστηριότητες της χρησιμοποιούνται εδώ από ένα ομοφυλοφυλικό ζευγάρι και τις δραστηριότητες του.
Το Glass House θέτει σοβαρά ερωτήματα κοινωνικά για το αν οι ομοφυλόφιλοι θα μπορούσαν να ζήσουν και να κατοικήσουν ένα χώρο με τον ίδιο τρόπο που τα ετερόφυλα ζευγάρια το κάνουν. Αδιαμφισβήτητα το Glass House λειτουργεί ως το «ασφαλές μέρος» για το ομοφυλόφιλο ζευγάρι όπου δεν χρειάζεται πλέον να παίζει ρόλους και να κρύβεται. Ο κοινωνικός εγκλεισμός έρχεται σε αντίθεση με την διαφάνεια και την ανοικτή αίσθηση που προσφέρουν οι γυάλινες επιφάνειες της κατοικίας. Οι συμβολικές συνιστώσες του φωτός που εισέρχονται κάθε ώρα της μέρας στην κατοικία γίνονται αναγνώσιμες σαν την αλήθεια, την ομορφιά, τη σαφήνεια, την ευτυχία, την κατανόηση.
Όλο αυτό το παιχνίδι με τον συμβολισμό δεν θα μπορούσε να ήταν όμως τόσο προφανές χωρίς την ύπαρξη στον ίδιο χώρο του Guest House, στον οποίο φιλοξενούνται οι πιο ιδιωτικοί χώροι της κατοικίας όπου οι επισκέπτες μπορούν να κοιμηθούν, το οποίο σε μεγάλη αντίθεση με το Glass House είναι ένα χώρος έγκλιστος με τοιχοποιίες από πάνω μέχρι κάτω, χωρίς καθόλου ανοίγματα. Το Guest House είναι όλα αυτά τα οποία το Glass House δεν είναι, δηλαδή, έγκλειστο, μυστικό, κλειστό, κρυμμένο, απόκρυφο.
Μέσα από αυτή την αντίθεση ενισχύεται ακόμα πιο πολύ η άποψη για το Glass House ότι ήταν ένας χώρος ο οποίος λειτουργούσε ως χώρος απόδρασης για τον ίδιο τον αρχιτέκτονα και τους επισκέπτες του.
Είναι, χωρίς αμφιβολία, ένα χώρος στον οποίο η ομoφυλοφιλική ταυτότητα έχει εισχωρήσει βαθιά στην καρδιά του σχεδιασμού του.
Σημείωση: Για την θεματική Φύλο και Χώρος που θα αναλυθεί σε τρεις πράξεις, την εικονογράφηση έχει αναλάβει η Άννα Αποστόλου. Πληροφορίες για την δουλεία της Άννας θα βρείτε: https://www.facebook.com/pages/Anna-Apostolou
