Αρχιτέκτονες: Λουκάς Τοχνίτης, Λουκάς Χατζημιχαήλ, Ιωάννα Ιωσήφ

Καλλιτέχνης: Μαρία Α. Αριστείδου

2013 | Πρόταση

Μαρί, Λεμεσός

«Και

φοβάμαι ακόμη των χεριών μου

το άγγιγμα στις πέτρες τούτες     

 μην επιτείνει τη φθορά, μην επισπεύδει

 των ερειπίων την ερείπωση.»

Άθως Δημουλάς

ΓΕΝΙΚΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΕ ΚΛΙΜΑΚΑ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΝΗΜΕΙΑΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1:500 © Λ. Τοχνίτης, Λ. Χατζημιχαήλ, Ι. Ιωσήφ, Μ. Α. Αριστείδου

Με την αγωνία που απορρέει από τους πιο πάνω στίχους να μας διακατέχει, προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε το τοπίο της έκρηξης με σεβασμό και να προτείνουμε τη χωρική εμπειρία εκείνη, έτσι ώστε να είναι ικανή να αναγάγει το τοπίο της καταστροφής σε χώρο μνήμης που αποδίδει φόρο τιμής στους δεκατρείς νεκρούς. Η πρόταση μας για τη διαμόρφωση του μνημειακού χώρου στη Ναυτική Βάση Ευάγγελου Φλωράκη στο Μαρί, επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει το τραυματισμένο τοπίο, εισάγοντας νέες εμπειρίες και κινήσεις στο χώρο, σεβόμενη την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του χώρου και αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τα ίχνη της καταστροφής που καθορίζουν την ταυτότητά του χώρου ως τόπος μνήμης.

Η γενικότερη σχεδιαστική φιλοσοφία που διέπει την πρόταση μας για τη διαμόρφωση του μνημειακού χώρου είναι ο συγκερασμός της κιναισθητικής αντίληψης του χώρου μαζί με τη βιωματική εμπειρία της μνήμης. Αυτό επιτυγχάνεται συνδυάζοντας ένα δίκτυο πορειών και ροών κίνησης διαμέσου του απογυμνωμένου τοπίου και τα εναπομείναντα θραύσματα, αναπτύσσοντας ένα συνεχή διάλογο του σήμερα με το παρελθόν. Ο σχεδιασμός της διακίνησης μέσα στο ‘τραυματισμένο’ τοπίο της περιοχής μελέτης και η αρμονική συσχέτιση των υφιστάμενων κατασκευών με τις προτεινόμενες, αποτέλεσαν τους κύριους στόχους της πρότασης για τη σύνθεση του μνημειακού χώρου .

ΚΑΤΟΨΗ, ΟΨΕΙΣ, ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ © Λ. Τοχνίτης, Λ. Χατζημιχαήλ, Ι. Ιωσήφ, Μ. Α. Αριστείδου

Επισκεπτόμενος κάποιος το σημείο της καταστροφής εύκολα διαπιστώνει ότι το σεληνιακό τοπίο της έκρηξης από μόνο του αποτελεί το κυρίαρχο σκηνικό που διεγείρει τη μνήμη και ανακαλεί εικόνες και μνήμες από την ημέρα της έκρηξης. Ο κρατήρας, η δεξαμενή νερού που επιβίωσε της έκρηξης, τα σκόρπια θραύσματα και τα διάφορα τεκμήρια που βρίσκονται στο χώρο αποτελούν τα στοιχεία εκείνα που μαρτυρούν τη θυσία των δεκατριών ηρώων. Όλα αυτά τα σπαράγματα αποτέλεσαν για μας τις σταθερές νησίδες μνήμης  γύρω από τις οποίες χαράξαμε τις πορείες στο χώρο. Οι διαδρομές διαχέονται οργανικά στο τοπίο και καθώς διαπλέκονται μεταξύ τους αγκαλιάζουν ταυτόχρονα τόσο τα ίχνη  της μνήμης όσο και το συνολικό χώρο της έκρηξης. Μέσα από το πλέξιμο των πορειών και τη συνεχιζόμενη ροή κίνησης δημιουργείται μια αδιάλειπτη εναλλαγή των εικόνων από τα ίχνη της καταστροφής και του αποστερημένου τοπίου με τις οπτικές φυγές προς τη θάλασσα και τα καρέ τις ενδοχώρας.

Η δυνατότητα περιήγησης σε όλη σχεδόν την περιοχή μελέτης αποτελεί σημαντικό στοιχείο της πρότασης μας, διότι επιτρέπει στον περιηγητή να αναγνώσει και να ανακαλύψει σφαιρικά όλο το τραυματισμένο τοπίο. Οι διαδρομές διαμορφώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε η εμπειρία της περιήγησης μέσα στο τοπίο να μνημονεύει τα γεγονότα και, κυριότερα, τους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους. Η βιωματική αντίληψη του συνόλου του χώρου ενισχύει τη διαδικασία ανάκλησης αναμνήσεων. Η πορεία περιμετρικά του κρατήρα, η διαδρομή ανάμεσα στα θραύσματα και η στάση κάτω από τον ίσκιο της κατεστραμμένης σκοπιάς παρέχουν στον περιηγητή όλες αυτές τις συγκινησιακές εμπειρίες που του επιτρέπουν να ταυτιστεί με το χώρο και να επαναφέρει στη μνήμη του την ηρωική θυσία των δεκατριών ηρώων.

Η παλέτα των υλικών που επιλέξαμε για τη δημιουργία του μνημειακού χώρου αποτελείται από τα υλικά που υπήρχαν στην προγενέστερη κατάσταση του χώρου. Το οπλισμένο σκυρόδεμα, ο χάλυβας και το χώμα αναπλάθονται, οργανώνονται και μετασχηματίζονται  για να συνθέσουν τη νέα διαμόρφωση του χώρου. Η σαφής αναφορά στις προϋπάρχουσες κατασκευές (μπετονένια βάση, μεταλλικά εμπορευματοκιβώτια) διατηρεί την πρότερη φυσιογνωμία του χώρου μετατρέποντας τον, από στρατιωτικό πεδίο σε χώρο μνήμης και θύμησης.

Το δίκτυο κίνησης αναλύεται σε δύο τύπους μονοπατιών. Το πρωτεύον δίκτυο κίνησης το οποίο αποτελείται από ένα αναδιπλωμένο δακτύλιο που συνδέει την είσοδο, το θρησκευτικό χώρο, τη δεξαμενή νερού, και το μνημείο. Το δευτερεύον μονοπάτι  ξετυλίγεται στον υπόλοιπο χώρο και συνδέει το μνημείο με τα διασκορπισμένα θραύσματα, την κατεστραμμένη σκοπιά, τον κρατήρα και καταλήγει στο θρησκευτικό χώρο όπου τοποθετούνται τα προσωπικά αφιερώματα των συγγενών στους νεκρούς.  Κατά μήκος του δευτερεύοντος μονοπατιού στην κορυφογραμμή του λόφου δημιουργούνται χώροι στάσης σε τακτά διαστήματα όπου ο περιηγητής έχει τη δυνατότητα να ξαποστάσει, να ατενίσει και να αφουγκραστεί το χώρο. Περιμετρικά του μονοπατιού γύρω από τον κρατήρα, ενσωματώνεται διακριτικά κανάλι αποστράγγισης το οποίο προστατεύει τον κρατήρα από την ροή των όμβριων. Ως επιπλέον μέτρο για τη διατήρηση της μορφολογίας του κρατήρα μπορεί να τοποθετηθεί δίχτυ συγκράτησης χωμάτων το οποίο αφομοιώνεται με το έδαφος.

ΚΑΤΟΨΗ, ΟΨΕΙΣ, ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΜΝΗΜΕΙΟΥ © Λ. Τοχνίτης, Λ. Χατζημιχαήλ, Ι. Ιωσήφ, Μ. Α. Αριστείδου

Οι προτεινόμενες διαδρομές αποτελούνται από δύο διαφορετικές επιφάνειες, μία σκληρή και μία μαλακή. Η σκληρή επιφάνεια αποτελείται από έγχρωμο σκυρόδεμα με εμφανή αδρανή υλικά σε χρωματισμούς των πετρωμάτων της περιοχής και η μαλακή επιφάνεια αποτελείται από συμπιεσμένο χώμα σε ειδική αναλογία με πετρώματα της περιοχής το οποίο πλαισιώνεται με μεταλλικές γωνίες στο φυσικό τους χρωματισμό. Τα δύο είδη μονοπατιών εναποθέτονται στο τοπίο ακολουθώντας το φυσικό ανάγλυφο. Οι κατασκευαστικές σκωτίες εκατέρωθεν των μονοπατιών δίνουν την εντύπωση ότι το όλο δίκτυο κίνησης υπερίπταται του χώρου, περιορίζοντας το μέγεθος του αποτυπώματος του στο ήδη πληγωμένο τοπίο. Η ύπαρξη του σκιώδους διαστήματος ανάμεσα στις τεχνητές κατασκευές και στο φυσικό τοπίο καθιστά ηπιότερη την επέμβαση και μετριάζει την οπτική εντύπωση του εκτοπίσματος τους στο τοπίο. Ταυτόχρονα αποσαφηνίζει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις υφιστάμενες και προτεινόμενες κατασκευές.

Οι πορείες λειτουργούν ως η ραχοκοκαλιά του μνημειακού χώρου όπου πάνω σε αυτό προσαρτούνται σε αλληλουχία τόσο οι υφιστάμενες κατασκευές όσο και οι προτεινόμενες.  Όλες οι σύγχρονες κατασκευές διαμορφώνονται μέσα από τις δυναμικές που δημιουργούν οι ροές των κινήσεων καθιστώντας τις ως προεκτάσεις των διαδρομών. Οι προτεινόμενες κατασκευές που αναφύονται ανάμεσα στα μονοπάτια έρχονται να καθοδηγήσουν, να καλωσορίσουν, και να φιλτράρουν την κίνηση του περιηγητή εμπλουτίζοντας τη βιωματική αντίληψη του μνημειακού χώρου.

Στην είσοδο του μνημειακού χώρου ο ¨τοίχος του χρονικού¨ υποδέχεται τον επισκέπτη παρέχοντας του την αναγκαία πληροφόρηση για τη χρονική εξέλιξη των γεγονότων που διαδραματίστηκαν στο χώρο. Η δυναμική του μορφή, συνέχεια του δικτύου κίνησης και προέκταση του φυσικού τοπίου, συνεργάζεται με την παρουσία του ιερού δίπλα, καδράροντας και ιεραρχώντας την πορεία προς το μνημείο.

Ο θρησκευτικός χώρος, ο οποίος τοποθετείται στρατηγικά κοντά στην είσοδο, πέραν των θρησκευτικών λειτουργιών που εξυπηρετεί, αποκτά μια ευρύτερη χρήση, αυτής του μικρού πλατειακού χώρου.  Η μικρή αυλή που διαμορφώνεται υποδέχεται τον επισκέπτη στο μνημειακό χώρο. Ο χώρος πλαισιώνεται από μία φυσική επέκταση της υφιστάμενης πευκώδης βλάστησης, παρέχοντας έτσι φυσικό σκιασμό δημιουργώντας ένα περιβάλλον πιο οικείο μέσα στο αφιλόξενο τοπίο.

 Η οργανική μορφή του ιερού ξεφυτρώνει ανάμεσα από τα μονοπάτια και μαζί με τον ¨τοίχο του χρονικού¨ φαντάζουν ως λευκοί γαιώδης σχηματισμοί, μέρος του φυσικού τοπίου. Η κατασκευή τους γίνεται από οπλισμένο σκυρόδεμα, τούβλα και λευκό επίχρισμα. Η πρόσοψη του ιερού βρίσκεται σε υποχώρηση και αποτελείται από μία σειρά ξύλινων πανέλων, άλλοτε σταθερών και άλλοτε κινητών, διαμορφώνοντας έτσι μια ομοιόμορφη και ομοιογενή ξύλινη επιφάνεια. Με μια πιο διεισδυτική ματιά η κατασκευή αυτή μπορεί να θεωρηθεί μια εκσυγχρονισμένη και μινιμαλιστική εκδοχή του παραδοσιακού τέμπλου της εκκλησίας.  Στην ανατολική πλευρά του ιερού, τρεις κατακόρυφες σχισμές φιλτράρουν το φωτισμό προς το εσωτερικό του ιερού. Παραπλεύρως του ιερού μέσα σε ένα παρτέρι από κυπριακά αρωματικά φυτά στοιχίζονται τα προσωπικά αφιερώματα των συγγενών. Ο υπερμεγέθης σταυρός ξεπροβάλει και σηματοδοτεί το σημείο αυτό.

Η απόληξη του ιερού σηματοδοτεί την απαρχή του μνημείου. Το μνημείο χωροθετείται σε άμεση οπτική επαφή με τον κρατήρα σε σημείο περίοπτο τόσο από τη ναυτική βάση όσο και από την ευρύτερη περιοχή. O περιηγητής καθώς πλησιάζει προς τον κρατήρα αρχίζει να ανακαλύπτει το μνημείο. Η σταδιακή αντίληψη του μνημείου προκαλεί – ανακαλεί τη μνήμη του περιηγητή. Αρχικά κινείται παραπλεύρως του μνημείου, στη συνέχεια γύρω από αυτό και τέλος ενδιάμεσα από αυτό. Φτάνοντας στο κεντρικό τμήμα του μνημείου ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα είτε να συνεχίσει την πορεία του στον ευρύτερο χώρο διευρύνοντας τη βιωματική εμπειρία του, είτε να ακολουθήσει την κυκλική κίνηση του δακτυλίου και να καταλήξει στο ιερό και το χώρο που βρίσκονται τα προσωπικά αφιερώματα.

Κύριο ζητούμενο του μνημείου ήταν η συσχέτιση μνήμης και χώρου, με συνεχή αναφορά τόσο στους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους προσπαθώντας να αποτρέψουν την έκρηξη όσο και στους ανθρώπους που έχουν τραυματιστεί, επηρεαστεί και επιβιώσει της έκρηξης. Οι δεκατρείς νεκροί και οι εξήντα δύο τραυματίες αποτελούν το σύνολο των ατόμων το οποίο έχει επηρεαστεί από το μοιραίο γεγονός στο Μαρί. Αυτούς αντιπροσωπεύουν οι εβδομήντα πέντε χαλύβδινοι κύλινδροι, οι οποίοι αναδύονται σταδιακά από το σεληνιακό τοπίο σχηματίζοντας μια οργανική συστάδα.  Οι οξειδωμένοι κύλινδροι παρατάσσονται περιμετρικά ενός συμβολικού κέντρου αναπαριστώντας την τελευταία στιγμή της έκρηξης.  Οι δεκατρείς κύλινδροι που βρίσκονται συγκεντρωμένοι γύρω από το νοητό κρατήρα, διακρίνονται από τους υπόλοιπους με την ύπαρξη επιπρόσθετου κυλίνδρου από ανοξείδωτο χάλυβα να ξεπροβάλλει από μέσα τους. Η ακαριαία σκηνή της έκρηξης που απαθανατίζεται παρουσιάζει το μετασχηματισμό του ανθρώπου από ύλη σε πνεύμα καθώς και το μεγαλείο της ψυχής που αποκαλύπτεται με τη θυσία των δεκατριών ηρώων.

Η επιλογή του κυλινδρικού σχήματος για να διαδραματίσει την κυτταρική μονάδα της σύνθεσης του μνημείου προήλθε διαβάζοντας την τεχνητή τοπογραφία της περιοχής. Ο κύλινδρος αποτελεί την κατεξοχήν αρχιτεκτονική μορφή που συναντάται στο χώρο. Τα φουγάρα του γειτνιάζοντος ηλεκτροπαραγωγού σταθμού, οι πετρελαιοδεξαμενές καθώς και η δεξαμενή νερού μέσα στο χώρο συνθέτουν τα κύρια τεχνητά μορφολογικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής. Στη σύνθεση του μνημείου μας η μορφή του κυλίνδρου αποκτά ανθρώπινες αναλογίες.

Η ελασιμότητα του μετάλλου επιτρέπει την κατεργασία της επιφάνειας και την πλαστικότητα της μορφής. Η διπλή επεξεργασία του κυλίνδρου καθρεφτίζει τη διττή φύση του ανθρώπου. Η οξειδωμένη και κατεργασμένη επιφάνεια των κυλίνδρων συμβολίζει την υλική υπόσταση του ανθρώπου. Αντίστοιχα η λαμπρότητα του ανοξείδωτου χάλυβα συμβολίζει την πνευματική υπόσταση και το μέγεθος της μορφής τους υπερβαίνει την ανθρώπινη κλίμακα. Η ύλη έρχεται σε αντιδιαστολή με το πνεύμα, το σώμα σε αντιπαράθεση με την ψυχή και το απτό σε αντίθεση με το ιδεατό.

Με τη θυσία των δεκατριών η υλική υπόσταση της ανθρώπινης φύσης καταργείται και αντικαθίσταται από το μεγαλείο της ψυχής που αναδεικνύεται μέσα από την καθαρότητα και στιλπνότητα της επιφάνειας του ανοξείδωτου χάλυβα. Απαλλαγμένος πλέον ο άνθρωπος από τα στιβαρά δεσμά της γήινης του ιδιότητας υπερυψώνεται στον ουρανό και μετουσιώνεται σε μια ανώτερη ιδέα η οποία παραμένει αμετάβλητη και αιώνια, άφθαρτη και ανυπέρβλητη.

Στην τελειότητα της επιφάνειας του ανοξείδωτου χάλυβα αποκρυσταλλώνεται η φιλοσοφία του ιδεατού που πρέπει πάντα να βρίσκεται σε ένα κόσμο πάνω από τον άνθρωπο, για να του φανερώνει πόσο ατέρμονος είναι ο ορίζοντας της ψυχής του. Ο ανοξείδωτος χάλυβας ορίζει την ψυχή ως την άυλη ουσία του ανθρώπου η οποία αποτελεί την έδρα της προσωπικότητάς του και επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος, όντας η ίδια αθάνατη. Συνιστά έναν κόσμο υπερβατών προτύπων – αρχετύπων, την αληθινά υπαρκτή πραγματικότητα που ανταποκρίνεται σε όλα µας τα όνειρα για τελειότητα.

ΤΥΠΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΕΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΜΝΗΜΕΙΑΚΟΥ ΧΩΡΟΥ © Λ. Τοχνίτης, Λ. Χατζημιχαήλ, Ι. Ιωσήφ, Μ. Α. Αριστείδου

Η αντίληψη και η προσέγγιση της έννοιας της μνημειακότητας στην πρόταση μας εγκαταλείπει τη λογική του περίοπτου σημειακού-στατικού αντικειμένου. Αντίθετα το μνημείο που προτείνουμε συνθέτεται ως φυσική προέκταση του τραυματισμένου τοπίου και του δικτύου κίνησης καθιστώντας τον περιηγητή από αποστασιοποιημένο  παρατηρητή σε συμμέτοχο. Η φιλοσοφία που διέπει τη σύνθεση του μνημείου καταρρίπτει την παρωχημένη σχέση θεατή-γλυπτού αλλά αντίθετα του προσδίδει τη δυνατότητα να συνομιλήσει με το μνημείο χρησιμοποιώντας σχεδόν όλες του τις αισθήσεις. Έχει τη δυνατότητα είτε να το πλησιάσει είτε να απομακρυνθεί από αυτό, να ψηλαφίσει και να περιεργαστεί την επιφάνεια του, να αφουγκραστεί τους υπόκωφους ήχους που προκαλούνται κατά την επαφή μαζί του, να συσχετιστεί και να συγκριθεί με κάθε κυλινδρική μονάδα ξεχωριστά αναπτύσσοντας έτσι ένα νοητό διάλογο και μία υποσυνείδητη συνομιλία μαζί του. Η συσχέτιση μαζί του οδηγεί σε μια εσωτερική διερεύνηση και αυτοκριτική.

Η συνεχής διάβρωση και οξείδωση του χάλυβα στην πάροδο του χρόνου θα αφήσει αποτύπωμα στο χωμάτινο δάπεδο υπερτονίζοντας έτσι την θυσία και το αίμα που χύθηκε στο χώρο αυτό. Παράλληλα οι χρωματισμοί της επιφάνειας των κυλίνδρων θα μεταβάλλονται προσδίδοντας σε αυτό παλμό και ζωντάνια. Το μνημείο αναπνέει και μαζί με αυτό διατηρείται η μνήμη ζωντανή.