των Χάρη Χατζηβασιλείου και Χρίστη Λοϊζίδη

Neoptolemos Michaelides | Dynamic in ecclesiastical architecture

Haris Hadjivassiliou and Christis Loizides

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Ο Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης θεωρείται σαν εξέχουσα μορφή της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα στην Κύπρο. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 μέχρι τον ξαφνικό θάνατο του σε οικοδομικό ατύχημα, σχεδίασε ένα μεγάλο αριθμό σύγχρονων κτιρίων. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο η αρχιτεκτονική του αναγνωρίζεται ιδιαίτερα για την καθαρότητα και ποιητική απλότητα της, συνδυασμένη με την ειλικρινή έκφραση στη στατική δομή. Ένα από τα πιο σημαντικά ολοκληρωμένα κτίρια του είναι η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα και Αγίου Μακαρίου στη Λευκωσία (Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως) σχεδιασμένη και οικοδομημένη στα μέσα της δεκαετίας του ’70.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Όπως σε όλες τις μορφές τέχνης έτσι και στην αρχιτεκτονική η αξία ενός έργου, ανεξάρτητα από το ύφος του αρχιτέκτονα, είναι αλληλένδετη με τοπικές και χρονικές παραμέτρους (ιστορία, παράδοση, συμβολισμοί, υλικά και τρόπος κατασκευής) καθώς επίσης και με την ορθολογική εφαρμογή των λειτουργικών αναγκών του προγράμματος. Η αξιολόγηση ενός αρχιτεκτονήματος αντλείται από την ανάλυση αυτών των παραμέτρων.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Στη σύγχρονη της σύλληψη, η εκκλησία εντάσσεται στη βυζαντινή τυπολογία Βασιλικής με πρότυπα συγκεκριμένους ναούς όπως οι εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής και Χρυσαλινιώτισσας στη Λευκωσία. Με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία τα στοιχεία του τύπου της Βασιλικής αποτελούν τη βάση στη φόρμα, υλικό και φωτισμό. Μέσα από την απλότητα και δυναμισμό της μορφής του, ο ναός πετυχαίνει να υποβάλλει το χρήστη σε χώρο μεγαλοπρεπή αλλά και λιτό, επιβλητικό αλλά και μυστηριακό. Παράλληλα, οι συμβολικές αναφορές του είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρες και επιβλητικές.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Κύριο χαρακτηριστικό της εκκλησίας είναι η έμφαση του διαμήκους άξονα συμμετρίας, του κατ’ εξοχήν άξονα δομής της Βασιλικής τυπολογίας. Με ιδιαίτερη τόλμη ο αρχιτέκτονας έχει αναδείξει την είσοδο και το ιερό (υποδοχή και προσήλωση) σαν στοιχεία καθορισμού της δομικής κατεύθυνσης. Ταυτόχρονα έχει υιοθετήσει  τη θολωτή φόρμα στη στέγαση του κυρίως ναού που αιωρείται δυναμικά πάνω από το βασικό άξονα. Η ομοιόμορφη διαδοχή των εγκάρσιων στον άξονα φερόντων τόξων καθορίζει και τη διαδοχή της στατικής και λειτουργικής δομής. Η ιεράρχηση των επί μέρους χώρων κατά μήκος του άξονα εντείνεται από τη διαφοροποίηση του εξωτερικού κελύφους χωρίς όμως να προσδίνεται αυτονομία  στις λειτουργίες: Οι επί μέρους χώροι ρέουν ο ένας μέσα στον άλλο μέσω των αλληλοεπικαλύψεων των μορφών στέγασης και μέσω των κυρτωμάτων-κοιλωμάτων στο διαχωρισμό και καθορισμό των ενοτήτων.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

ΥΛΙΚΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

Η ρευστότητα, χαρακτηριστική ιδιότητα του οπλισμένου σκυροδέματος που είναι το κατ’ εξοχήν οικοδομικό υλικό του 20ου αιώνα, εκφράζεται τόσο με τη δυναμική σχέση του κυρίως θόλου με το περιμετρικό κέλυφος και τόξα, όσο και με την αποκάλυψη του υλικού.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Για το ανεπίχριστο σκυρόδεμα χρησιμοποιήθηκε σανίδωμα που είχε προηγουμένως αμμοβοληθεί με αποτέλεσμα η τελική επιφάνεια να αποδίδει τις πλούσιες νευρώσεις του ξύλου. Με την κατασκευαστική αυτή καινοτομία στις εξωτερικές και εσωτερικές επιφάνειες, το ανεπίχριστο σκυρόδεμα εντείνει τη λιτότητα και ταπεινότητα του εκκλησιαστικού χώρου ενώ ταυτόχρονα ελέγχει επιδέξια την ένταση στο τοπικό φυσικό φως.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

ΦΩΤΙΣΜΟΣ

Η έντεχνη διοχέτευση του φυσικού φωτισμού μέσα από τους φεγγίτες προς το κοίλο των θόλων, φιλτράρεται μέσα από τους αρμούς της ανεπίχριστης επιφάνειας και καταξιώνει ακόμα περισσότερο το “άυλο”  του εσωτερικού του κυρίως ναού. Το ίδιο φυσικό φως διοχετεύεται μέσα από τα πολλαπλά  μικρά ανοίγματα γύρω από το ιερό  και μεταλλάσει το εσωτερικό ενισχύοντας την πνευματικότητα του χώρου.

Αποκορύφωμα στη δεξιοτεχνία ελέγχου του φωτισμού είναι η ελεύθερη αλλά όχι αχαλίνωτη εισροή του από το πανοραμικό υαλοστάσιο πάνω από το ιερό.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

ΒΑΣΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Η δυναμική προβολή της κύριας εισόδου από τη δύση εκτονώνεται στο εσωτερικό του πρόναου όπου η πορεία αγκαλιάζει αντί να διατρέχει τον κύριο άξονα. Ο κύριος χώρος του ναού απομονώνεται λειτουργικά από τον πρόναο μέσω τοξοτού τοίχου, κοίλου προς τα μέσα με κεντρικό άνοιγμα σε σχήμα Ελληνικού σταυρού. Το άνοιγμα βρίσκεται πάνω στο δομικό άξονα  της σύνθεσης και οπτικά υπερτίθεται και συνδέει την είσοδο και έξοδο  του κυρίως χώρου ενώ ταυτόχρονα απομονώνει ηχητικά τις τεχνικές λειτουργίες του πρόναου από τις θρησκευτικές του ναού.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Φωτογραφίες, © Χάρης Χατζηβασιλείου

Η αναγκαιότητα της πνευματικής προπαρασκευής στην είσοδο εκφράζεται και με την εκπληκτική συμβολική αναφορά του τοίχου με το άνοιγμα. Ο σταυρός είναι ανοικτός, άυλος και το εκκλησίασμα καλείται να αντιληφθεί την πνευματική σημασία της θυσίας μακριά από την ύλη. Η κυρτότητα του τοίχου αφήνει την αξονική κίνηση προς τον ιερό χώρο μόνο για το πνεύμα, μέσα από τη συμβολική μεταφορά της σταύρωσης.

Άγιος Λουκάς Δασουπόλεως. Σχέδια, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Ο γυναικωνίτης δεν είναι αμέτοχος στη μεγαλειώδη αίσθηση του κύριου ναού. Η έντονη κλίση και πανοραμικότητα του τον καθιστούν οργανική συνέχεια της ολότητας του κεντρικού χώρου.

Κάτοψη Ισογείου, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Από την άλλη πλευρά το ιερό του οποίου η πλάτη είναι κωνική επιφάνεια, συναντά το κυρίως κέλυφος με πανοραμικό υαλοστάσιο. Με βάση την αρχιτεκτονική μελέτη, η παράσταση στο υαλοστάσιο, που δεν πραγματοποιήθηκε, αναφέρεται στη δύναμη της Αλήθειας και Κρίσης. Η ευρεία υπερύψωση του δαπέδου μπροστά από το ελαφρύ τέμπλο εξυψώνει ιεραρχικά όχι μόνο την κύρια λειτουργία αλλά και το σύνολο της μορφής του ιερού  που είναι το αποκορύφωμα της αξονικής ανάπτυξης του ναού.

Πλάκα Άνωθεν Υπογείου, Υπόγειο, Λεπτομέρειες, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Ο υπόγειος ναός του οποίου η δομή στηρίζεται στα εγκάρσια τόξα και όπου ο έμμεσος φωτισμός των ανεπίχριστων επιφανειών είναι ακόμα πιο διακριτικός, αναφέρεται στην κατάνυξη των χριστιανικών κατακόμβων.

Το κωδωνοστάσιο, αυτόνομα στεκούμενο με κάθετη δυναμική νοτιοανατολικά του ναού, αποτελεί συνθετικό στοιχείο απαραίτητο για την αντίληψη και εκτίμηση της οριζόντιας ανάπτυξης της φόρμας της Βασιλικής. Η μορφή του κωδωνοστασίου μαζί με τα ανοίγματα του παρουσιάζει μια έντεχνη σύγκλιση τονίζοντας την προοπτικότητα προς τα πάνω, κορυφώνοντας τη δομική ενέργεια στο μοναδικό εξωτερικό σταυρό και αναδεικνύοντας ακόμα περισσότερο τη ρευστή φόρμα της εκκλησίας. Η ίδια μορφή αναφέρεται στο φυσικό τρόπο εξέλιξης ενός ριζωμένου δένδρου συμβολίζοντας την αρμονική ανάπτυξη και καρποφορία της Χριστιανικής Εκκλησίας.

Δυτική Όψη, Ανατολική Όψη, Λεπτομέρεια Δυτικού Αετώματος, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Απαραίτητο συμπλήρωμα της σύνθεσης θα ήταν η διαμόρφωση των εξωτερικών χώρων με βάση την πρόταση του αρχιτέκτονα. Στη πρόταση εμφανίζεται η ελευθερία στη χάραξη που εκφράζεται τόσο στις κινήσεις όσο και στην υδάτινη επιφάνεια και φύτευση, και αναδεικνύεται έτσι επιπρόσθετα ο δυναμισμός της κύριας πρότασης.

Τομή Α-Α, Νότια Όψη, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ

Στην ολότητα της η σύνθεση αποτελεί σταθμό στην αναζήτηση εναλλακτικής συνέχειας στην ιστορία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής που τον 20ο αιώνα έχει τοπικά παρακμάσει. Σε μια εποχή που οι σύγχρονες εκκλησίες στην Κύπρο στο σύνολο τους είναι βασικά φτωχές απομιμήσεις της σταυροειδούς μορφής του βυζαντινού ναού και στερούνται αναζήτησης των βασικών αρχών της διανόησης του χώρου, η αναφερόμενη εκκλησία έχει πετύχει με απόλυτα λιτό τρόπο να ανοίξει νέα πεδία στην ερμηνεία της Ορθόδοξης θρησκευτικότητας.

Λεπτομέρειες, , © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Δυστυχώς ο ναός αυτή τη στιγμή έχει αλλοιωθεί από σειρά μη αντιστρεπτών “διακοσμητικών επεμβάσεων”. Αυτές είχαν εμπνευστεί αυθαίρετα, ανατεθεί και πραγματοποιηθεί από την Τοπική Εκκλησιαστική Επιτροπή. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου μαζί με την Παγκύπρια Οργάνωση Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και ο ίδιος ο Μιχαηλίδης όταν ζούσε, ένωσαν τις δυνάμεις τους σε μια έντονη αντιπαράθεση με αυτές τις επεμβάσεις. Παρ’ όλη την ενεργητική διαμαρτυρία, περιλαμβανόμενων επιστολών στον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου και αρκετά άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, όλες οι προσπάθειες να εμποδίσουν επιπρόσθετες επεμβάσεις έχουν μείνει άκαρπες.

Πλάκα Ιερού, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Επισημαίνεται παράλληλα ότι το Έργο ποτέ δεν συμπληρώθηκε σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Αρχιτέκτονα για οικονομικούς λόγους. Δηλαδή ποτέ δεν έγιναν οι αναγκαίες θερμομονώσεις και υγρομονώσεις, ο εσωτερικός και εξωτερικός φωτισμός, η τοποθέτηση των εσωτερικών δαπέδων, η τοποθέτηση του ειδικά σχεδιασμένου υαλοστασίου πάνω από το ιερό και οι εξωτερικές εργασίες.

Κωδωνοστάσιο, © Ίδρυμα Μαρίας και Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Το άρθρο παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά το 2009 στον κατάλογο της έκθεσης Κύπρος/Ιταλία Αρχιτεκτονική / Cipro/Italia Architettura.