ΕΠΙΤΟΙΧΙΑ ΜΕ ΤΥΧΗ, ΕΠΙΤΟΙΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΟΣΗ ΤΥΧΗ *
* αρχιτεκτονική και τέχνη σε επαφές τρίτου τοίχου
του Φειδία Παυλίδη
Ήταν πριν κανένα χρόνο. Στάθμευσα το αυτοκίνητό μου κοντά στο ξενοδοχείο «Αλάσια», για να πεταχτώ στο υποκατάστημα της «Εθνικής» που με εξυπηρετεί εδώ και χρόνια. Είχε καιρό να επισκεφτώ την περιοχή (τι πάρε-δώσε να έχει πλέον κανείς με την τράπεζά του, τις εποχές που ζούμε;), οπόταν με έκπληξη αντικρίζω την «Κλινική του Βασιλείου», όπως την ξέρουν οι Λεμεσιανοί, και παρατηρώ την ανακαίνιση και την αλλαγή χρήσης που υπέστη.
Ο οφθαλμίατρος Βάσος Βασιλείου στέγασε, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, την κλινική του σε ένα εξαίρετο μοντερνιστικό κτήριο […] το οποίο φιλοξενούσε στον τοίχο του κλιμακοστασίου του ένα θαυμάσιο επιτοίχιο έργο του Χριστόφορου Σάββα.
«Πάει ο Χριστόφορος Σάββα!», σκέφτηκα.
Μπαίνω στο λόμπι, γυρίζω το βλέμμα προς το κλιμακοστάσιο. Λευκός τοίχος!
«Πάει!». Ένα από τα εκπληκτικότερα επιτοίχια ανάγλυφα έργα ενός εκ των αξιολογότερων Κυπρίων δημιουργών δεν ήταν πλέον στη θέση του. Για χρόνια κοσμούσε το κλιμακοστάσιο της «Κλινικής του Βασιλείου». Ο οφθαλμίατρος Βάσος Βασιλείου στέγασε, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, την κλινική του σε ένα εξαίρετο μοντερνιστικό κτήριο (εικάζω του αρχιτέκτονα Σταύρου Οικονόμου), το οποίο φιλοξενούσε στον τοίχο του κλιμακοστασίου του ένα θαυμάσιο επιτοίχιο έργο του Χριστόφορου Σάββα. Το κτήριο λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα ως κλινική και πριν λίγο καιρό άλλαξε χρήση.
«Καλημέρα, θα θέλατε πληροφορίες για τα προγράμματά μας;».
«Όχι, απλώς όποτε περνώ από εδώ, μπαίνω και θαυμάζω το έργο».
«Μα ποιο έργο; Είστε ο τέταρτος που μπαίνει και ψάχνει το έργο. Τι ήταν τούτο το έργο;».
Τα ελληνικά της επί της υποδοχής δεν ήταν και τόσο καλά, οπόταν της απάντησα πως ήταν μια ωραία ζωγραφιά πάνω στην επιφάνεια του τοίχου, παρά να της πω ότι ήταν ένα επιτοίχιο ανάγλυφο έργο του Χριστόφορου Σάββα.
«Νομίζω το πήραν από την οικογένεια Βασιλείου», μου λέει στη συνέχεια.
Ο Χριστόφορος Σάββα σημάδεψε με τη σύντομη παρουσία του την κυπριακή τέχνη.
Σκέφτηκα πως το έργο μάλλον θα έχει αποκολληθεί με προσοχή από τον τοίχο και θα είναι σε καλά χέρια. Μπορεί να μην μπορούμε να το θαυμάσουμε πλέον, αλλά τουλάχιστον πρέπει να είχε μια καλή τύχη. Καλημέρισα και έφυγα. Φεύγοντας θυμήθηκα πως είχα φωτογραφίσει πιο παλιά το επιτοίχιο αυτό του Χριστόφορου Σάββα και πως είχα μια φωτογραφία του στο αρχείο μου. Τις επόμενες μέρες έμαθα πως το έργο δεν είχε απλώς μια καλή τύχη, αλλά και ότι βρίσκεται υπό συντήρηση. Οι πληροφορίες μου, μάλιστα, λένε πως οι ιδιοκτήτες του ανάγλυφου δώρισαν αυτό το έργο του Χριστόφορου Σάββα στο Δήμο Λεμεσού, για να τοποθετηθεί κάπου στην είσοδο του Παττιχείου Δημοτικού Θεάτρου (που τώρα βρίσκεται υπό ανακαίνιση). Μακάρι να είναι αλήθεια!
Η «Κλινική του Βασιλείου» στη Λεμεσό και το επιτοίχιο ανάγλυφο του Χριστόφορου Σάββα που φιλοξενούσε, © Φειδίας Παυλίδης, 2013/2010
Το επιτοίχιο ανάγλυφο του Χριστόφορου Σάββα στο κλιμακοστάσιο της «Κλινικής του Βασιλείου», πριν την αφαίρεσή του, © Φειδίας Παυλίδης, 2010
Αν αγαπώ τα έργα των αρχιτεκτόνων του κυπριακού Μοντερνισμού (τη δουλειά των δέκα – είκοσι αυτών ανθρώπων που με το μεράκι τους και το λεξιλόγιο του Μοντέρνου «έκτισαν» το πρόσωπο της νεαρής Κυπριακής Δημοκρατίας τη δεκαετία του 1960), άλλο τόσο αγαπώ το έργο των καλλιτεχνών εκείνης της εποχής. Όταν τα δύο συναντώνται (στην επιφάνεια ενός τοίχου κάποιου μοντερνιστικού κτηρίου) το αποτέλεσμα μού προκαλεί συγκίνηση. Αυτές οι συναντήσεις αρχιτεκτονικής και τέχνης στην Κύπρο του Μοντερνισμού ήταν αρκετές και ενδιαφέρουσες. Προσπάθησα να καταγράψω ορισμένες.
Η συνάντησή του [Χριστόφορου Σάββα] και η δημιουργική του συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Σταύρο Οικονόμου […] τον ώθησε να πειραματιστεί με ακόμα πιο πολλά υλικά και τεχνικές, για να φτιάξει τα περίφημα επιτοίχια ανάγλυφά του.
Ο Σταύρος Οικονόμου (1917-2002) συναντά τον Χριστόφορο Σάββα (1924-1968): Ο Χριστόφορος Σάββα σημάδεψε με τη σύντομη παρουσία του την κυπριακή τέχνη. Κατάφερε να ανανεώσει και να εντάξει την κυπριακή τέχνη στα σύγχρονα διεθνή ρεύματα, χωρίς να της στερήσει την εντοπιότητά της. Ο Σάββα πειραματίστηκε με τα πάντα από πλευράς υλικών. Βαφές, ξύλο, μέταλλο, υφάσματα, καρφίτσες. Η συνάντησή του και η δημιουργική του συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Σταύρο Οικονόμου (καθώς και με τους αρχιτέκτονες Ιάκωβο και Ανδρέα Φιλίππου) τον ώθησε να πειραματιστεί με ακόμα πιο πολλά υλικά και τεχνικές, για να φτιάξει τα περίφημα επιτοίχια ανάγλυφά του. Τα ανάγλυφα του Σάββα που θα διακοσμούσαν τα μοντερνιστικά κτήρια του Οικονόμου κατασκευάζονταν από τσιμέντο το οποίο χυνόταν σε καλούπια από πολυστερίνη. Η πολυστερίνη «λαξευόταν» με μαχαίρι και πυρογράφο, για να δημιουργηθούν οι κοιλότητες που θα έδιναν στην συνέχεια τους όγκους και τις προεξοχές του τελικού bas-relief. Στα καλούπια χυνόταν είτε λευκό τσιμέντο, το οποίο βαφόταν στη συνέχεια, είτε τσιμέντο με χρώμα. Πολλές τέτοιες «τσιμεντογραφίες» εμπλουτίζονταν και με άλλα υλικά. Όπως βότσαλα, χρωματιστό γυαλί ή χρωματιστά κεραμικά. Τα έργα αυτά ήταν συνήθως μεγάλα σε μέγεθος και αποτελούνταν από μικρότερες πλάκες που συναρμολογούνταν στο εργοτάξιο. Περισσότερα για τις «τσιμεντογραφίες» του Σάββα μπορούμε να δούμε στην ιστοσελίδα «CEMENTOGRAPHY» των Νικόλα Ιορδάνου και Σύλβιας Νικολαίδου.
Ένα μοντερνιστικό έργο του Σταύρου Οικονόμου που φιλοξενεί σε τοίχο του επιτοίχιο ανάγλυφο έργο του Χριστόφορου Σάββα είναι η Οικία Κίκη Λευκαρίτη στη Λάρνακα (1964). Το κτήριο είναι διώροφο και λειτουργικά διαχωρίζει τους δημόσιους χώρους στο ισόγειο και τους ιδιωτικούς στον όροφο. Το κλιμακοστάσιο που οδηγεί στον όροφο βρίσκεται στον πυρήνα της οικίας και δεν είναι περίκλειστο με τοίχους σε όλες τις πλευρές, οπόταν το επιτοίχιο ανάγλυφο του Σάββα, που κοσμεί ένα τοίχο του κλιμακοστασίου, μπορούν να το θαυμάσουν τόσο οι ένοικοι, καθώς ανεβαίνουν στους ιδιωτικούς χώρους, όσο και όλοι όσοι διακινούνται στους δημόσιους χώρους του ισογείου. Τον χειμώνα του 1966, το ελλαδικό περιοδικό «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ» (με εκδότη τον Αντώνη Κιτσίκη) αφιέρωσε το τεύχος του αριθμός 55 στην αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική παραγωγή της Κύπρου. Το τεύχος αυτό φιλοξένησε τότε την Οικία Κίκη Λευκαρίτη, με φωτογραφία και αναφορά στο επιτοίχιο έργο του Σάββα που κοσμεί το κλιμακοστάσιο. Αναφέρει μεταξύ άλλων: «Το σπίτι είναι εφοδιασμένο με κεντρική θέρμανση. Οι τοιχογραφίες έγιναν από τον Κύπριο ζωγράφο Χριστόφορο Σάββα. Ο πίνακας που φαίνεται στην τραπεζαρία είναι του ζωγράφου Ξάνθου Χατζησωτηρίου. Τα έπιπλα έγιναν από τον Πάμπο Σαββίδη».
«Θραύσματα» από επιτοίχιο ανάγλυφο του Χριστόφορου Σάββα, όπως εκτίθενται σήμερα στο ξενοδοχείο «Μιραμάρε», © Φειδίας Παυλίδης, 2014
Τα επιτοίχια έργα του Χριστόφορου Σάββα δεν είχαν πάντα μια καλή τύχη. Ένα εξαιρετικό επιτοίχιο του Σάββα φιλοξενούσε για χρόνια το ξενοδοχείο «Μιραμάρε». Το ξενοδοχείο «Μιραμάρε», ένα χαρακτηριστικό μοντερνιστικό κτήριο της τουριστικής περιοχής της Λεμεσού, άλλαξε μια σειρά από ιδιοκτήτες (πρώτοι ιδιοκτήτες ήταν η οικογένεια του Λεμεσιανού αρχιτέκτονα Γιώργου Μαυρομάτη) και υπέστη μια σειρά από «ανακαινίσεις». Και μπορείτε να φανταστείτε τι περιλάμβαναν αυτές οι ανακαινίσεις. Γυψοσανιδώματα, άτσαλες προσθήκες, βάψιμο με σομόν και ώχρα, λίγο ξύλο και λίγη πέτρα, έτσι για να «ζεστάνουμε» τον «ψυχρό» μοντερνιστικό όγκο. Το επιτοίχιο του Σάββα δεν θα γλίτωνε. Σε μια εκ των «ανακαινίσεων», το έργο αποκολλήθηκε από τον τοίχο του λόμπι που το φιλοξενούσε. Όσα κομμάτια δεν καταστράφηκαν κατά την αποκαθήλωση σκορπίστηκαν, με τη μορφή μικρών πινάκων, σε διάφορους τοίχους των χώρων υποδοχής του ξενοδοχείου. Ο όρος «ελγινισμός» ίσως να είναι ανεπαρκής για να περιγράψει την πράξη. Θαυμάζουμε πλέον τα «θραύσματα» και σκεφτόμαστε πόσο όμορφο θα ήταν το αρχικό έργο.
Η παρουσίαση της οικίας Κίκη Λευκαρίτη από το περιοδικό «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ», τεύχος 55 (1966), © Αρχείο Φειδία Παυλίδη
Ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους (1929-) συναντά τις πύλες της Κύπρου: Το 1968 το νέο κτήριο του Αεροδρομίου Λευκωσίας, σχεδιασμένο από τη γερμανική εταιρεία Dorsch und Gehrmann, ήταν έτοιμο για να εγκαινιαστεί. Ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους, κατόπιν σχετικής ανάθεσης που έγινε στον καλλιτέχνη από τη νεοσύστατη τότε Κυπριακή Δημοκρατία, φιλοτέχνησε ένα επιτοίχιο έργο που θα αποτελούσε το σήμα κατατεθέν του Διεθνούς Αεροδρομίου Λευκωσίας. Το επιτοίχιο έργο, ένα πήλινο μωσαϊκό (3Χ8 μέτρα) από συμβολικές εικόνες, κεραμικά πιάτα και ζωφόρους, είχε τον τίτλο «Γέννηση και Αναγέννηση» και παρουσίαζε την ιστορία της Κύπρου από την αρχαιότητα μέχρι την ανεξαρτησία και το ταραχώδες παρελθόν του νησιού.
Το επιτοίχιο αυτό κοσμούσε το Αεροδρόμιο Λευκωσίας, που και αυτό ήταν με την σειρά του ένα έξοχο μοντερνιστικό κτήριο. Μετά την εισβολή του 1974, το έργο βρέθηκε εγκλωβισμένο μέσα στο κτήριο του αεροδρομίου. Το Αεροδρόμιο Λευκωσίας, όντας επί της γραμμής καταπαύσεως του πυρός, έπαψε να λειτουργεί. Μια ομάδα εργάστηκε σκληρά για τη διάσωση και τη μεταφορά του έργου αυτού στο Διεθνές Αεροδρόμιο Λάρνακας. Τώρα παρέχεται και σε εμάς η ευκαιρία να θαυμάσουμε το έργο και να μάθουμε την ιστορία του.
Ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους γεννήθηκε σε οικογένεια αγγειοπλαστών στην Αμμόχωστο. Σπούδασε κεραμική στο Λονδίνο. To 1957 πήγε στη Βαγδάτη, για να διδάξει κεραμική στο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών. Έμεινε στη Βαγδάτη μέχρι το 1985 που επέστρεψε στην Κύπρο. Η δουλειά του έχει επιρροές από την παράδοση της Κύπρου και του αραβικού κόσμου. Ούτως ή άλλως, ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους πιστεύει πως η Κύπρος είχε πάντα σύνθετη πολιτιστική ταυτότητα, όντας ένα νησί ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Επιτοίχια έργα του Βαλεντίνου Χαραλάμπους κοσμούν αρκετά δημόσια κτήρια και ξενοδοχεία.
Το Αεροδρόμιο Λευκωσίας και το επιτοίχιο του Βαλεντίνου Χαραλάμπους που φιλοξενούσε, © Φωτογραφίες από το διαδίκτυο
Ο Φώτης Κολακίδης (1923-2009) συναντά τον John Corbidge (1935-2003): Στις 6 Οκτωβρίου του 2014 η Κίνηση Αρχιτεκτόνων Λεμεσού και το ΣΑΚ Λεμεσού οργάνωσαν μια εκδήλωση, στους κήπους του Ιστορικού Αρχείου Λεμεσού, με θέμα το Μοντέρνο Κίνημα. Ανάμεσα στους ομιλητές ήταν και ο Κώστας Κολακίδης που μας παρουσίασε το αρχιτεκτονικό έργο του πατέρα του, Φώτη Κολακίδη. Μεταξύ άλλων, ο Κώστας Κολακίδης μάς θύμισε και τη συνεργασία που είχε ο πατέρας του με τον καλλιτέχνη John Corbidge. Το έργο του Φώτη Κολακίδη που φέρει στους τοίχους του επιτοίχια έργα του Corbidge είναι μια μοντερνιστική πολυκατοικία δίπλα από τη σχολή «Terra Santa», στην περιοχή των δικαστηρίων της Λεμεσού. Ο John Corbidge κόσμησε την πρόσοψη του κτηρίου με ένα bas-relief που θυμίζει μορφή γραμμικής γραφής. Κόσμησε επίσης την είσοδο της πολυκατοικίας με ένα επιτοίχιο κεραμικό μωσαϊκό που εκτείνεται και συνδέει την εξωτερική βεράντα της εισόδου με τον εσωτερικό χώρο υποδοχής. Η πολυκατοικία αυτή του Φώτη Κολακίδη δεν τυγχάνει και της καλύτερης συντήρησης. Για παράδειγμα, η θύρα εισόδου (κάθετη στο επιτοίχιο του John Corbidge) του μοντερνιστικού αυτού κτηρίου έχει αντικατασταθεί με θύρα από αλουμίνιο που «μιμείται» ξύλο και ένα καινούργιο ψευδοτάβανο στην είσοδο «χαμήλωσε» το ταβάνι και έκρυψε ένα μέρος του επιτοίχιου του Corbidge. Την αποκαθήλωση την γλιτώσαμε προς το παρόν!
Ο John Corbidge δεν έφτιαξε μόνο αυτό το επιτοίχιο. Δημιούργησε μια σειρά από επιτοίχια έργα (τοιχογραφίες, επιτοίχια μωσαϊκά, ανάγλυφα και εγχάρακτα σε πέτρα) που κοσμούν δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Πιο γνωστή ίσως να είναι η εκπληκτική ιστόρηση ναΐσκου σε ξενοδοχειακό σύμπλεγμα στο Πισσούρι. Ο Corbidge γεννήθηκε στην Αγγλία. Από το 1968 και μετά έμεινε μόνιμα στην Κύπρο. Αγάπησε το νησί και αποτύπωσε τα χρώματα του τόπου μέσα από το έργο του, σε βαθμό που να θεωρείται ένας Κύπριος δημιουργός.
Πολυκατοικία του Φώτη Κολακίδη στη Λεμεσό και τα επιτοίχια έργα του John Corbidge που φιλοξενεί στους τοίχους της, © Φειδίας Παυλίδης, 2014
Εν Eίδει Eπιλόγου: Επιτοίχια με τύχη. Επιτοίχια χωρίς τόση τύχη. Και αλλά για τα οποία δεν ξέρουμε τι επιφυλάσσει το μέλλον. Συναντήσεις σημαντικών δημιουργών στον τοίχο ενός κτηρίου. Έργα που κολλήθηκαν για να μείνουν στη θέση τους, αλλά τελικά αποκολλήθηκαν, εγκλωβίστηκαν, απεγκλωβίστηκαν, μεταφέρθηκαν, ταξίδεψαν, επανακολλήθηκαν σε άλλο τοίχο. Έργα που διαλύθηκαν εις τα εξ ων συνετέθησαν, έργα που καταστράφηκαν. Μας καλωσόριζαν κάποτε όντας σε περίοπτη θέση στην είσοδο μοντερνιστικών κτηρίων. Κάποια μας καλωσορίζουν ακόμα. Ρίξτε τους μια ματιά και θυμηθείτε τους σημαντικούς δημιουργούς τους.
