ΤΟ ΑΡΤΙΦΙΣΙΕΛ, Ο ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΟ ΜΕΤΡΑ «ΑΣΠΡΟΓΙΑΣΜΑ» *
του Φειδία Παυλίδη
* «ασπρόγιασμα»: φρεσκάρισμα με λευκή βαφή
Ο επισκέπτης των Αθηνών συχνά διερωτάται για το γκρίζο χρώμα που έχουν οι όψεις των παλαιών πολυκατοικιών της πρωτεύουσας. Μερικοί θα διερωτώνται επίσης και γιατί δεν γίνονται και κάποιες εργασίες συντήρησης. Ένα φρεσκάρισμα με βαφή, ας πούμε. Μόνο που οι περισσότερες πολυκατοικίες της εποχής του 1960 και του 1970 δεν ήταν βαμμένες, για να τις φρεσκάρουμε με ένα νέο στρώμα βαφής. Αν παρατηρήσουμε από κοντά το επίχρισμα αυτών των μοντερνιστικών πολυκατοικιών, θα προσέξουμε πως αυτό έχει μια χαρακτηριστική ανάγλυφη επιφάνεια, χωρισμένη ανά διαστήματα από κάθετες και οριζόντιες λωρίδες με λεία επιφάνεια. Τούτη η ανάγλυφη επιφάνεια, η οποία δεν είναι βαμμένη, είναι που συγκεντρώνει στις κοιλότητές της ένα παχύ στρώμα από σκόνη και ρύπους, με αποτέλεσμα το γκρίζο χρώμα.
Ο επισκέπτης των Αθηνών συχνά διερωτάται για το γκρίζο χρώμα που έχουν οι όψεις των παλαιών πολυκατοικιών της πρωτεύουσας.
Η αναγλυφή αυτή επιφάνεια των πολυκατοικιών της Αθήνας είναι αποτέλεσμα μιας ειδικής επεξεργασίας του εξωτερικού επιχρίσματός τους, που ονομαζόταν «τεχνική αρτιφισιέλ» (ή επίχρισμα τεχνητού λίθου). Η τεχνική αυτή ήταν πολύ διαδεδομένη κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970.
Το βασικό πλεονέκτημα του αρτιφισιέλ ήταν ότι οι επιφάνειες δεν χρειάζονταν επιπλέον χρωματισμό. Πέρα όμως από την πρακτικότητα, οι αρχιτέκτονες επέλεγαν αυτήν την επεξεργασία, καθώς θεωρούσαν ότι έδινε ένα πιο ενδιαφέρον αποτέλεσμα στην όψη και ταίριαζε με το ύφος της μεταπολεμικής Αθήνας. Το αρτιφισιέλ έρχεται σε αρκετές περιπτώσεις να σηματοδοτήσει μόνο τα φέροντα στοιχεία, δημιουργώντας αντίθεση με τα πανέλα πλήρωσης που πιθανόν να επιχρίζονταν με πιο κοινά επιχρίσματα. Σε άλλες περιπτώσεις ολόκληρος ο όγκος της πολυκατοικίας επιχρίζεται με αρτιφισιέλ και οι λωρίδες που χωρίζουν τη λάξευση του αρτιφισιέλ σηματοδοτούν ταυτόχρονα και τους όροφους ή τους επιμέρους όγκους ή επιμέρους κάθετες ή οριζόντιες ζώνες (για παράδειγμα, μια κάθετη ζώνη με ανοίγματα παραθύρων).
[…] η τεχνοτροπία αυτή (ή δείγματα αυτής) θα πρέπει να διατηρηθεί, καθώς αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη εποχή της αρχιτεκτονικής και των υλικών. Δυστυχώς όμως, πολλοί ιδιοκτήτες διαμερισμάτων αγνοούν τον τρόπο συντήρησης των επιφανειών αυτών και προχωρούν σε χρωματισμούς με πλαστικά χρώματα.
Δυστυχώς το πλεονέκτημα της εποχή εκείνης, δηλαδή η αποφυγή του χρωματισμού, μετατράπηκε σε μειονέκτημα, καθώς τα κοίλα σημεία των τοίχων έχουν την τάση να συγκεντρώνουν στο εσωτερικό ρύπους και σκόνη. Παρόλα αυτά, η τεχνοτροπία αυτή (ή δείγματα αυτής) θα πρέπει να διατηρηθεί, καθώς αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη εποχή της αρχιτεκτονικής και των υλικών. Δυστυχώς όμως, πολλοί ιδιοκτήτες διαμερισμάτων αγνοούν τον τρόπο συντήρησης των επιφανειών αυτών και προχωρούν σε χρωματισμούς με πλαστικά χρώματα. Η λύση αυτή είναι μεν πιο εύκολη, αλλά δεν σέβεται το αρχικό υλικό και τις αρχικές αρχιτεκτονικές προθέσεις. Η ενδεδειγμένη λύση είναι ο καθαρισμός από ειδικό συνεργείο (με νεροβολή ή ατμό).
Χαρακτηριστικά της Τεχνικής Αρτιφισιέλ
Οι στρώσεις του επιχρίσματος αρτιφισιέλ είναι συνήθως τρεις. Η πρώτη και η δεύτερη στρώση γίνονταν όπως και οι αντίστοιχες των πιο κοινών επιχρισμάτων. Στη δεύτερη στρώση (λάσπωμα) γίνονταν χαρακιές (πυκνές διασταυρούμενες γραμμές με μυστρί) για την καλύτερη σύνδεση και συγκράτηση της παχύτερης και βαρύτερης τρίτης στρώσης. Η τρίτη και τελευταία στρώση είχε μεγάλο πάχος (10 με 20mm), ώστε να μπορούσε να λαξευτεί χωρίς να υπάρχει κίνδυνος να αποκαλυφθεί το υπόστρωμα. Οι δυο πρώτες στρώσεις γίνονταν από τσιμεντοκονίαμα ενώ η τρίτη από τσιμεντομαρμαροκονίαμα (σκόνη μαρμάρου, ως αδρανές υλικό, και τσιμέντο λευκό ή ημίλευκο, ως συγκολλητική ύλη). Η ιδιαίτερη απόχρωση της επιφάνειας επιτυγχάνονταν με την προσθήκη χρωστικών υλών στη μάζα του κονιάματος και όχι με εξωτερική βαφή.
Μετά την σκλήρυνση και το τρίψιμο της τελευταίας στρώσης ξεκινούσε η λάξευση με διάφορα εργαλεία και σε διάφορα πάχη και διευθύνσεις. Έτσι έχουμε διαφορετικά είδη λάξευσης. Η «λεπτή» λάξευση γίνεται με οδοντοτυπίδα, η οποία δημιουργεί πάνω στην τελική επιφάνεια οριζόντιες παράλληλες γραμμές. Η «μέτρια» λάξευση γίνεται με την χρήση θραπίνας, η οποία λαξεύει σε μεγαλύτερο βάθος και δίδει μια ενιαία ανώμαλη επιφάνεια. Η «χονδρή» λάξευση γίνεται με τη χρήση κουταλιού ή αχιβάδας και δίδει μεγαλύτερες εμβαθύνσεις, που έχουν σχήμα όμοιο με το αποτύπωμα της κυρτής επιφάνειας ενός κουταλιού.
Οι πελεκητές του αρτιφισιέλ ονομάζονται «πελεκάνοι», όπως οι πελεκητές της πέτρας, και τα εργαλεία που χρησιμοποιούν είναι τα εργαλεία που από την αρχαιότητα οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν, για να λαξεύσουν την πέτρα (Έβλεπα πρόσφατα στο Μουσείο της Ακροπόλεως εκτεθειμένα τα είδη των εργαλείων με τα οποία λάξευαν οι Έλληνες τις πέτρες και είναι ακριβώς τα ίδια με τα οποία θα λαξευόταν αιώνες μετά το αρτιφισιέλ των μοντερνιστικών πολυκατοικιών). Η επιφάνεια του αρτιφισιέλ έπρεπε να λαξευτεί από τον ίδιο τεχνίτη, ώστε το τελικό αποτέλεσμα να έχει ομοιομορφία. Η ποιότητα της λάξευσης εξαρτιόνταν κυρίως από την προσωπική δεξιοτεχνία του πελεκητή. Η επιφάνεια χωρίζονταν σε μικρότερα τμήματα με λωρίδες λείας επιφάνειας (πλάτους 40 με 60mm), ώστε ο «πελεκάνος» να μπορούσε να διακόπτει ανά τακτά χρονικά διαστήματα την εργασία του και μην γίνονται αντιληπτά τα σημεία όπου σταμάτησε για κάποιο λόγο.
Δύο μέτρα λευκή βαφή, που αλλοιώνουν την αρχιτεκτονική και δεν σέβονται τη στατική λογική, σε ένα διατηρητέο κτήριο που φέρει την υπογραφή του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη αποτελούν «βεβήλωση».
Πολυκατοικία Παυλίδη στη Λεμεσό (1956), του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη (1920-1992)
Ένα διατηρητέο και αποκατεστημένο κτήριο στη Λεμεσό όπου έγινε χρήση της τεχνικής του αρτιφισιέλ είναι η Πολυκατοικία Παυλίδη (το επώνυμο είναι απλή συνωνυμία!) (1956). Θεωρείται η πρώτη πολυκατοικία της Λεμεσού και φέρει τη βαριά υπογραφή του πατέρα του κυπριακού Μοντερνισμού, του αρχιτέκτονα Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη (1920-1992). Το κτήριο αυτό είναι ίσως το πρώτο (και δυστυχώς από τα λίγα) από μπετόν αρμέ (φέρων σκελετός από σκυρόδεμα) που κηρύχθηκε διατηρητέο και αποκαταστάθηκε πριν από μερικά χρόνια, με άψογο και υποδειγματικό τρόπο.
Η πολυκατοικία αυτή βρίσκεται επί της οδού Αγίου Ανδρέου και δεσπόζει στην περιοχή τόσο με τον όγκο και το ύψος της, όσο και με το μοντέρνο λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής της. Ο Μιχαηλίδης προβάλλει επιδεικτικά τα τόσο χαρακτηριστικά φέροντα στοιχεία του κτηρίου: δομικά πλαίσια με κολόνες με αυξανόμενη διατομή καθώς υψώνονται προς τα πάνω και δοκούς (συνδετικές και προβολικές) με διατομή που μειώνεται καθώς απομακρυνόμαστε από τον κόμβο (κολόνας/δοκού). Ο Μιχαηλίδης επιλέγει το αρτιφισιέλ, για να σηματοδοτήσει αυτά τα τόσο χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του πλαίσια. Τα πανέλα πλήρωσης, στις όψεις επί των δρόμων, βάφονται με λευκό χρώμα, ενώ τολμά να συμπληρώσει τον σκελετό στις πλάγιες όψεις με κυπριακή πέτρα, την οποία αφήνει χωρίς επίχρισμα. Οι δύο τελευταίοι όροφοι βρίσκονται σε εισχώρηση και χαρακτηρίζονται από την ιδιότυπη χρήση οριζόντιων περσίδων. Οι προβολικές δοκοί, οι οριζόντιες περσίδες καθώς και τα μεταλλικά στοιχεία δίνουν την αίσθηση ότι το κτήριο λειτουργεί και σε ένταση, με τον τρόπο της κρεμαστής γέφυρας και με αναφορές σε πλοία, κατάρτια και πανιά.
Όπως είπα πιο πάνω, ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί το αρτιφισιέλ επίχρισμα τόσο για τον πρωτεύοντα σκελετό, όσο και για τα δευτερεύοντα στατικά στοιχεία (για παράδειγμα, η περιμετρική δοκός ανάμεσα σε ισόγειο και μεσοπάτωμα που φέρει και τις επιγραφές των καταστημάτων που βρίσκονται στο επίπεδο του δρόμου). Ο Μιχαηλίδης επιχρίζει κολόνες και δοκούς με τσιμεντομαρμαροκονίαμα και αφήνει μερικές πλευρές τους (πλαϊνές πλευρές για τις κολόνες και κάτω πλευρές για τις δοκούς) με λεία επιφάνεια και σε χρώμα γκρίζο του τσιμέντου, ενώ λαξεύει (με την τεχνική αρτιφισιέλ) τις υπόλοιπες πλευρές των στοιχείων, τονίζοντας μάλιστα το περίγραμμα με λωρίδες λείας επιφάνειας. Ποιος θα τολμούσε να αλλοιώσει αυτή την έχουσα τόση ευαισθησία δουλειά του Μιχαηλίδη; Ποιος θα επέτρεπε σε ένα από τα λίγα κτήρια με φέροντα σκελετό που είναι διατηρητέα να μην επιδειχθεί σεβασμός στην αρχιτεκτονική και τα υλικά; Ποιος θα κατέστρεφε μια τόσο υποδειγματική αποκατάσταση; Ποιος θα έβαφε, τελικά, το αρτιφισιέλ του Μιχαηλίδη και δεν θα βρισκόταν ένας υπεύθυνος να το σταματήσει;
Πολυκατοικία Παυλίδη στη Λεμεσό (1956), του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη (1920-1992), © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Περιέγραψα με σχολαστικό τρόπο πιο πάνω την τεχνική του αρτιφισιέλ, απλώς για να κάνω πιο κατανοητό γιατί το επίχρισμα αυτό δεν ενδείκνυται να φρεσκαριστεί με βαφή. Και όμως! Ένας εξ αυτών που ενοικίασαν καταστήματα στο ισόγειο της Πολυκατοικίας του Παυλίδη βρήκε το αρτιφισιέλ «βρόμικο» και θέλησε να το «φρεσκάρει» με λευκή βαφή. Η περιμετρική δοκός του ισογείου, που ο Μιχαηλίδης αποφάσισε να λαξεύσει, βάφεται από ένα σημείο και μετά με λευκή βαφή, γιατί ο ενοικιαστής απλώς αποφάσισε να «ασπρογιάσει» το μαγαζί του. Κτίζει και ένα κουβούκλιο (για τις φιάλες υγραερίου) με κόκκινο τουβλάκι στην πρόσοψη του μαγαζιού, και έρχεται και δένει το πράγμα! Πού ήταν οι Δημοτικές Αρχές; Πού ήταν αυτοί που κήρυξαν διατηρητέο το κτήριο; Πού ήμασταν όλοι εμείς που κάνουμε πως νοιαζόμαστε για τη μοντερνιστική κληρονομιά μας; Δύο μέτρα λευκή βαφή, που αλλοιώνουν την αρχιτεκτονική και δεν σέβονται τη στατική λογική, σε ένα διατηρητέο κτήριο που φέρει την υπογραφή του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη αποτελούν «βεβήλωση». Και ας μην βρεθεί κανείς να μου πει πως υπερβάλλω για δύο μέτρα βαφή ή ένα απλό «ασπρόγιασμα».
Το κράτος έχει αποφασίσει, πέρα από τα πλιθάρια και τις «δόμες» της παραδοσιακής μας «αρχιτεκτονικής», να κηρύξει διατηρητέα και ελάχιστα κτήρια της εποχής του Μοντερνισμού. Κτήρια που σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονες με όνομα και επίθετο. Για αυτά, τουλάχιστον, τα κτήρια πρέπει να επιδεικνύουμε την προσήκουσα ευαισθησία σε σχέση με τον τρόπο που συντηρούνται και επαναχρησιμοποιούνται. Δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν στη «μουσειοποίηση» της κληρονομιάς του Μοντέρνου. Άλλα άμα ολόκληρη η Λεμεσός έχει μόνο μια πολυκατοικία του Μιχαηλίδη, η επανάχρηση πρέπει να γίνεται με απόλυτο σεβασμό στην αρχιτεκτονική του κτίσματος. Τα πιο πολλά μοντερνιστικά κτήρια θα κατεδαφιστούν, στα υπόλοιπα θα αλλοιωθεί τόσο πολύ η αρχιτεκτονική τους, που θα δυσκολευόμαστε να διακρίνουμε, πίσω από τις φανταχτερές επενδύσεις από φύλλα αλουμινίου και «κίτρινη» γυψοσανίδα, τις αρχικές μοντερνιστικές γραμμές. Κάποια ελάχιστα ας τα διατηρούμε και ας τα συντηρούμε με θρησκευτική ευλάβεια.
Πολυκατοικία Παυλίδη στη Λεμεσό (1956), του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη (1920-1992), © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Βιβλιογραφία:
Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως. «Μαθαίνοντας από την Κληρονομιά του Μοντέρνου». 2009.
www.decobook.gr. «Ιστορία Χώρου & Design: Οι Αρτιφισιέλ Πολυκατοικίες των Αθηνών».
