Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ *
του Φειδία Παυλίδη
* και αν αξίζει μία τελευταία ευκαιρία (μέρος Α’)
Η βιομηχανική μας κληρονομιά (τα παλαιά βιομηχανικά κτήρια) είναι μέρος της ταυτότητας των πόλεών μας, γι’ αυτό και το πώς την διατηρούμε και την αναδεικνύουμε είναι ένα θέμα που μας απασχολεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθώ με την περιοχή της Λεμεσού που εκτείνεται κατά μήκος της παραλίας και ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι της πόλης. Είναι η περιοχή που ίσως άδικα ονομάστηκε «Καρνάγιο», αφού το καρνάγιο είναι μόνο μία από τις πολλές χρήσεις που υπάρχουν στην περιοχή. Η κυρίως χρήση της έκτασης αυτής ήταν, μέχρι πρόσφατα, η βιομηχανία οίνου, ζύθου και αλκοολούχων ποτών. Εκεί είναι συγκεντρωμένη σήμερα σχεδόν όλη η βιομηχανική κληρονομιά της Λεμεσού. Πέρα από τα εργοστάσια του κρασιού και της μπίρας, μπορεί κανείς να βρει βιομηχανικά κτήρια που στο παρελθόν στέγαζαν χρήσεις όπως σφαγείο, τουβλοποιείο, αλευρόμυλο, αποθήκη χαρουπιών και άλλα.
Το εργοστάσιο της ΚΕΟ στη Λεμεσό, © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Οι πιο πολλές, αν όχι όλες, από αυτές τις βιομηχανίες έχουν κλείσει ή έχουν μεταφερθεί αλλού. Εκεί παραμένουν εγκαταλελειμμένα τα έξοχα βιομηχανικά κτήρια που στέγαζαν τις λειτουργίες τους. Πώς θα μετεξελιχθεί λοιπόν αυτή η περιοχή; Ο θιασώτες ενός στυγνού και απάνθρωπου καπιταλισμού βλέπουν μόνο οικοδομικά «φιλέτα». Οι μελετητές της ιστορίας και οι νοσταλγοί του παρελθόντος βλέπουν τα κτήρια φορτισμένα με την ιστορία και την ταυτότητα της πόλης της Λεμεσού. Σε εκείνη την περιοχή και μέσα σε εκείνα τα κτήρια έλαβε χώρα μία ετεροχρονισμένη βιομηχανική επανάσταση στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Και τούτη η επανάσταση έφερε μαζί της ό,τι είχε φέρει και στην Ευρώπη ένα αιώνα πιο πριν: αστικοποίηση, γένεση των κοινωνικών τάξεων, γένεση της εργατικής τάξης και της Αριστεράς, αλλά και τη γένεση μίας αστικής τάξης με ιδέες που διαπνέονταν από τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και των κοινωνικών επαναστάσεων που ακόμα ξεσπούσαν τότε στην Ευρώπη.
Οι λάτρεις του Μοντέρνου βλέπουμε εξαίσια δείγματα μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής και οι αρχιτεκτονικές σχολές της νήσου βλέπουν την περιοχή, και το μέλλον της, ως μία πρόκληση και πρόσκληση για μελέτη και ανάλυση. Σχεδόν όλες οι αρχιτεκτονικές σχολές της Κύπρου έχουν ασχοληθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με αυτή την περιοχή. Αρχιτεκτονικά εργαστήρια, διαλέξεις από καθηγητές, διπλωματικές μελέτες από φοιτητές, ξεναγήσεις και τόσα άλλα. Πέρα από τις αρχιτεκτονικές σχολές, τα οργανωμένα σύνολα των αρχιτεκτόνων (που αντιλαμβάνονται πλέον το σημαντικό κοινωνικό ρόλο που καλούνται να επιτελέσουν) έχουν ήδη επιδείξει το ενδιαφέρον και την ανησυχία τους για το μέλλον της περιοχής. Έχει ήδη παραχθεί μία δεξαμενή από ιδέες. Θα τις λάβει κανείς υπ’ όψιν ή θα προχωρήσουμε με το τετριμμένο και αποτυχημένο «παράδειγμα» της δεκαετίας του 1980: τετραπλή λωρίδα κυκλοφορίας για αυτοκίνητα πάνω στην ακτογραμμή, εμβληματικοί (εν είδει Ντουμπάι) ουρανοξύστες σχεδόν πάνω στο κύμα και τη βιομηχανική μας κληρονομιά (για όσα κτήρια θα κηρυχθούν διατηρητέα) να ασφυκτιά ανάμεσα στο τριτοκοσμικού τύπου «ντιβέλοπμεντ»;
Για χρόνια χρεώναμε την έλλειψη βελτίωσης / προόδου και το «λίμνασμα» στον πολιτικό και κοινωνικό βίο στην μη ύπαρξη ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και ακαδημαϊκής κοινότητας, η οποία θα μπορούσε να παράγει γνώση και ιδέες για να τροφοδοτεί την κοινωνία, αλλά και την οικονομία. Μετά ήρθε η ίδρυση του Πανεπιστημίου Κύπρου και των άλλων ιδιωτικών πανεπιστημίων. Άλλαξε κάτι; Το σίγουρο είναι ότι τα ακαδημαϊκά μας ιδρύματα (και οι αρχιτεκτονικές τους σχολές) όντως παράγουν γνώση και ιδέες σε σχέση με ζητήματα που μας απασχολούν. Το ερώτημα όμως είναι αν ακούει κανείς.
Είχα την ευκαιρία να παραστώ σε τρεις, από τις πολλές, εκδηλώσεις που διεξάχθηκαν με θέμα την περιοχή της Λεμεσού ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι.
(1) Τον Ιούλιο του 2013, η Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου του Frederick (Frederick University) διοργάνωσε θερινό εργαστήρι με την ονομασία «SUDESCO Lemesos 2013». Το εργαστήρι έλαβε χώρα στη Λεμεσό και επικεντρώθηκε στη μελέτη της περιοχής ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι. Προσπάθησε να απαντήσει σε ερωτήματα που είχαν να κάνουν με το πώς χειριζόμαστε την αστική ακτογραμμή σε μία επικείμενη ανάπτυξη, το πώς διατηρούμε τη βιομηχανική κληρονομιά της περιοχής και το πώς η σχεδόν εγκαταλελειμμένη αυτή περιοχή θα αναπτυχθεί με τρόπο που να συνδεθεί οργανικά με την υπόλοιπη πόλη, αλλά και να προσφέρει στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του Λεμεσιανού. Τα αποτελέσματα του εργαστηρίου παρουσιάστηκαν στο Δημοτικό Μέγαρο Λεμεσού, τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς (2013).
(2) Στις 10 Οκτωβρίου 2015, το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως του Υπουργείου Εσωτερικών, ο Δήμος Λεμεσού και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου διοργάνωσαν εκδήλωση με θέμα τη βιομηχανική κληρονομιά της Λεμεσού. Η εκδήλωση ήταν μέρος άλλων εκδηλώσεων που έλαβαν χώρα στο νησί στα πλαίσια των Ευρωπαϊκών Ημερών Κληρονομιάς και της Διεθνούς Ημέρας Αρχιτεκτονικής. Εκείνη τη μέρα, το εργοστάσιο της ΚΕΟ στη Λεμεσό άνοιξε τις πύλες του και εμείς είχαμε μία σπάνια ευκαιρία να περιηγηθούμε στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου που ταυτίστηκε με την πόλη της Λεμεσού και σημάδεψε την ιστορία της. Λίγο πριν την ξενάγηση στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε δύο εισαγωγικές ομιλίες από τους Χριστάκη Σεργίδη και τον καθηγητή Παναγιώτη Τουλιάτο. Η ομιλία του Χριστάκη Σεργίδη είχε θέμα “Η ΚΕΟ και η Πόλη” και η ομιλία του Παναγιώτη Τουλιάτου είχε τίτλο “Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικής Βιομηχανικής Κληρονομιάς – Το Παράδειγμα του Λαυρίου”.
(3) Στις 28 Νοεμβρίου 2015, το Sustainable Design Unit της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας (University of Nicosia) είχε διοργανώσει εκπαιδευτική εκδρομή στην περιοχή του «Καρνάγιου», δηλαδή στην περιοχή ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι της Λεμεσού. Ξεναγοί μας στην εκδρομή ήταν οι λεμεσιανοί αρχιτέκτονες Χριστάκης Σεργίδης και Αλέξης Παπαδόπουλος.
Οι πιο πάνω διοργανώσεις / εκδηλώσεις μου έδωσαν την ευκαιρία να γνωρίσω την περιοχή και την ιστορία της. Να εισβάλω σε εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κτήρια και να εμπλουτίσω το αρχείο μου με φωτογραφίες από υπέροχα μοντερνιστικά κτήρια που αποτελούν μέρος της βιομηχανικής μας κληρονομιάς. Σε αυτό και σε επόμενα άρθρα θα επιχειρήσω μία μικρή παρουσίαση της περιοχής, κάνοντας αρχή με το εργοστασιακό συγκρότημα της ΚΕΟ, που ακόμα βρίσκεται σε λειτουργία.
Το Εργοστάσιο της ΚΕΟ
Η περιοχή ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι ήταν, στις αρχές του περασμένου αιώνα, μία περιοχή γεμάτη κυρίως με χωράφια και περιβόλια. Η πρώτη βιομηχανία που εγκαταστάθηκε εκεί ήταν το Κεραμείο Λεμεσού, το 1902. Η πρώτη βιομηχανία οίνων και οινοπνευματωδών που εγκαταστάθηκε στην περιοχή ήταν η ΚΕΟ. Η ΚΕΟ (Κυπριακή Εταιρεία Οίνων) ιδρύθηκε το 1926-1927. Εγκαταστάθηκε αρχικά στον ιστορικό πυρήνα της Λεμεσού και μεταφέρθηκε στην περιοχή δυτικά του παλαιού λιμανιού γύρω στο 1935. Η εγκατάσταση της ΚΕΟ στην περιοχή έδωσε το έναυσμα για την εγκατάσταση και άλλων οινοβιομηχανιών και τη μετατροπή της περιοχής σε μία μεικτή βιομηχανική ζώνη.
Η περιοχή δυτικά του παλαιού λιμανιού στη Λεμεσό. Καρτ ποστάλ από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα / η περιοχή όπως είναι σήμερα / και το πώς οι επιχειρηματίες ανάπτυξης γης οραματίζονται την περιοχή, © Φωτογραφίες από το διαδίκτυο
Το 1951 η ΚΕΟ κτίζει στο χώρο του εργοστασίου της και ζυθοποιείο (μελετητές του έργου: ο αρχιτέκτονας Ν. Σ. Ρούσσος και ο πολιτικός μηχανικός Ι. Περικλέους), πέρα από μονάδες παραγωγής κρασιού. Το ζυθοποιείο στεγάστηκε σε ένα μοντερνιστικό κτήριο με στοιχεία κυπριακού Art Deco: αφαιρετικός κλασικισμός, κάθετα στοιχεία που διακόπτουν οριζόντιες ζώνες, έμφαση στο κάθετο (για να προβάλει το δυναμισμό της εταιρείας) και έντονη σηματοδότηση της εισόδου και του άνωθεν αυτής χώρου. Δυστυχώς, στη συνέχεια, νέες εγκαταστάσεις κτίστηκαν μπροστά από το ζυθοποιείο και έκρυψαν τη χαρακτηριστική πρόσοψή του. Οι νέες εγκαταστάσεις «συνδέθηκαν» με το ζυθοποιείο με ένα υπέργειο διάδρομο/γέφυρα που επικολλήθηκε ακριβώς πάνω από την είσοδο, καταστρέφοντας, εν μέρει, την αρχιτεκτονική του Art Deco κτηρίου (βλέπε φωτογραφία). Το Docomomo Cyprus έχει συμπεριλάβει, και δικαίως, το ζυθοποιείο της ΚΕΟ στον κατάλογο του (2014) με «100 αξιόλογα έργα του κυπριακού Μοντερνισμού».
Το ζυθοποιείο της ΚΕΟ στη Λεμεσό (1951), από τους Ρούσσο και Περικλέους. Όπως είναι σήμερα και όπως ήταν όταν κτίστηκε, © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Ανάμεσα στα κτήρια που κτίστηκαν στη συνέχεια εντός του εργοστασίου της ΚΕΟ, και είχαμε την ευκαιρία να δούμε τη μέρα που το εργοστάσιο άνοιξε τις πύλες του για εμάς, ήταν και το μοντερνιστικό κτήριο που στεγάζει σήμερα τη διοίκηση και τα γραφεία της εταιρείας. Ένα κτήριο (της δεκαετίας του 1960 ή 1970) με καθαρή την έμφαση στο οριζόντιο, έντονα κάθετα brise soleil, και στοιχεία εντοπιότητας, όπως επενδύσεις με κυπριακή πέτρα (βλέπε φωτογραφία).
Το κτήριο με τα γραφεία διοίκησης εντός του εργοστασίου της ΚΕΟ στη Λεμεσό, © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Σε επόμενα άρθρα θα παρουσιάσω άλλες εγκαταστάσεις της περιοχής. Προς το παρόν, σας προτείνω ένα χειμερινό περίπατο στο ξεχασμένο «Καρνάγιο», ως μία πρώτη επαφή με την περιοχή και την ιστορία της.
