Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ *
του Φειδία Παυλίδη
* και αν αξίζει μία τελευταία ευκαιρία (μέρος Β’)
Στο προηγούμενο άρθρο ασχοληθήκαμε με τη βιομηχανική κληρονομιά (τα παλαιά βιομηχανικά κτήρια) της Λεμεσού, και πιο συγκεκριμένα με την περιοχή της Λεμεσού που εκτείνεται κατά μήκος της παραλίας και ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι της πόλης. Σε τούτη την περιοχή, όπως είχαμε αναφέρει, και μέσα σε εκείνα τα κτήρια έλαβε χώρα μία ετεροχρονισμένη βιομηχανική επανάσταση στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.
Είχα την ευκαιρία να πάω σε αρκετές αρχιτεκτονικές ξεναγήσεις και εκπαιδευτικές εκδρομές που έγιναν σε τούτη την περιοχή της Λεμεσού ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι.
Το Νοέμβριο του 2015, περπάτησα την περιοχή μαζί με τους φοιτητές και τους καθηγητές του Sustainable Design Unit της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας (University of Nicosia). Ξεναγοί μας στην εκδρομή ήταν οι λεμεσιανοί αρχιτέκτονες Χριστάκης Σεργίδης και Αλέξης Παπαδόπουλος. Κατά τη διάρκεια του περιπάτου είχαμε την ευκαιρία να πάμε πίσω στο χρόνο, να τρυπώσουμε σε χώρους που δεν θα μπαίναμε ποτέ άλλοτε (όπως το εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο του ΣΟΔΑΠ, το οποίο παρουσιάζει σήμερα σημάδια «οικειοποίησης» του χώρου από διάφορες ομάδες του «περιθωρίου»), να φωτογραφίσουμε ξεχασμένα και εγκαταλελειμμένα κτήρια, να παραβιάσουμε περιφράξεις (nothing but a mere trespassing!) και να μπούμε σε κτήρια φαντάσματα, κάτι που δεν θα κάναμε συχνά στην καθημερινότητά μας. Και όλα αυτά για να μάθουμε για την ιστορία της περιοχής, να δούμε το παρόν της και να σκεφτούμε για το μέλλον της.
Η Αποθήκη Χαρουπιών
Η Αποθήκη Χαρουπιών (1961) σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Φοίβο Πολυδωρίδη (γ.1924) και τον πολιτικό μηχανικό Ανδρέα Παπαδόπουλο (1923-2009). Το Docomomo Cyprus έχει συμπεριλάβει την Αποθήκη στον κατάλογο του (2014) με «100 αξιόλογα έργα του κυπριακού Μοντερνισμού». Ο Πολυδωρίδης μαζί με τον Παπαδόπουλο είχαν το τεχνικό γραφείο με το όνομα «Τέκτων». Η αποθήκη ανήκει στη Συνεργατική Ένωση Διαθέσεως Χαρουπιών Λεμεσού (1946) και κτίστηκε μετά από προτροπή από τη Διεύθυνση Συνεργατικής Αναπτύξεως, για ενθάρρυνση της συστηματικοποίησης του εμπορίου των χαρουπιών.
Ο σκελετός του κτηρίου αποτελείται από παραβολοειδή τριαρθρωτά τόξα οπλισμένου σκυροδέματος και η πλήρωση ανάμεσα στα φέροντα μέρη είναι από προκατασκευασμένες πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα τόξα προκατασκευάστηκαν στο έδαφος του εργοταξίου και μετά συναρμολογούνταν ανά ζεύγη στην τελική θέση. Το μισό του τόξου τοποθετούνταν στην θέση του και στηριζόταν από ικριώματα. Το δεύτερο μισό θα έπρεπε να τοποθετηθεί με ακρίβεια για να ολοκληρωθεί η αρθρωτή παραβολή. Ο μελετητής επέλεξε τη χρήση παραβολοειδών τόξων με σκοπό τη μείωση των πλάγιων ωθήσεων από τις στοίβες των πολτοποιημένων χαρουπιών. Η αποθήκη δεν χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα και ίσως είναι ένα από τα πλέον εμβληματικά (iconic) κτήρια του κυπριακού Μοντερνισμού με τη μικρότερη χρηστική και λειτουργική αξία. Θα δώσουμε ξανά χρηστική αξία σε τούτο τον καθαρό και «ειλικρινή» γεωμετρικό όγκο;
Η Αποθήκη Χαρουπιών στη Λεμεσό (Φοίβος Πολυδωρίδης & Αντρέας Παπαδόπουλος). Κατά την ανέγερση το 1961 και όπως είναι σήμερα, © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Το Εργοστάσιο του ΣΟΔΑΠ
Ο ΣΟΔΑΠ (Συνεργατικός Οργανισμός Διαθέσεως Αμπελουργικών Προϊόντων) ιδρύεται το 1947 και οι εγκαταστάσεις ενισχύουν ακόμη περισσότερο το βιομηχανικό χαρακτήρα της περιοχής ανάμεσα στο παλαιό και το νέο λιμάνι της Λεμεσού. Το εργοστάσιο είναι ένα σύμπλεγμα από κτήρια από διάφορες εποχές: πρώιμα βιομηχανικά (αποθήκες με φέροντες τοίχους από κυπριακή πέτρα και ξύλινες δίριχτες στέγες με κεραμίδια), κυπριακό Art Deco (το πολύ χαρακτηριστικό κεντρικό κτήριο με το έμβλημα της εταιρίας άνωθεν της συμμετρικής εισόδου) και άλλα πιο σύγχρονα κτήρια. Ενδιαφέρον έχει και ο χώρος που δημιουργείται ανάμεσα στα κτήρια (διακίνηση, υπαίθρια αποθήκευση, φορτοεκφορτώσεις, χώροι «εκτόνωσης» του εσωτερικού). Σκεφτόμουν πως τούτος ο ενδιάμεσος χώρος λειτουργούσε σαν πλατεία, ίσως και με καλύτερο τρόπο από αρκετές «πλατείες» που σχεδιάζονται στο κέντρο τις πόλης, ακριβώς λόγο των ουσιαστικών σχέσεων ανάμεσα στα κτήρια και ανάμεσα στα κτήρια και το χώρο ενδιάμεσά τους.
Σύμφωνα με τα σχέδια για την περιοχή, κάποια χαρακτηριστικά κτήρια θα διατηρηθούν. Καλώς, αλλά φοβούμαι πως θα χαθεί το πιο σημαντικό: η σχέση των υφιστάμενων κτηρίων μεταξύ τους, οι ενδιάμεσοι χώροι που δημιουργούνται, η αίσθηση του συμπλέγματος, η ιδιαίτερη τούτη διευθέτηση των κτηρίων μέσα στα τόσο μεγάλα γήπεδα (που σχεδόν παρουσιάζει πολεοδομικό ενδιαφέρον). Τίποτα που υπάρχει «σε σχέση» δεν παραμένει το ίδιο όταν αποκοπεί από το σύστημα μέσα στο οποίο λειτουργούσε. Ακόμα και αν μια σύγχρονη επανάχρηση θα άλλαζε την αρχική λειτουργία των κτηρίων (είναι λογικό ότι δεν μπορούν να λειτουργήσουν πλέον ως βιομηχανικές μονάδες), ο τρόπος ύπαρξης τους ως σύστημα θα εξακολουθούσε να παραμένει. Σκοπός δεν πρέπει να είναι η μνημειοποίηση (για να μην πω μουμιοποίηση) κάποιων κτηρίων, αλλά η διατήρηση του ιδιαίτερου τρόπου των σχέσεων ανάμεσα στα διάφορα τα κτήρια.
Κατά τη διάρκεια ταξιδιών στο εξωτερικό, επισκέφτηκα βιομηχανικά συμπλέγματα που σήμερα απέκτησαν διαφορετική λειτουργία. Καταγράφω πιο κάτω δύο, κατά τη γνώμη μου, επιτυχημένες επαναχρήσεις, χώρους όπου η αξία του συμπλέγματος και των ενδιάμεσων χώρων δεν χάθηκε.
Στην Μαδρίτη κανείς μπορεί να επισκεφτεί το Matadero Madrid. Πρόκειται για ένα παλαιό σφαγείο το οποίο μετατράπηκε σε ένα κέντρο τεχνών. Το Matadero Madrid είναι ένας ζωντανός χώρος που μεταμορφώνεται συνεχώς, χάρη στους μεγάλους ανοικτούς χώρους ανάμεσα στα βιομηχανικά κτήρια και τις δυνατότητες που προσφέρουν.
Στην Αθήνα κανείς μπορεί να επισκεφτεί την Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων στο Γκάζι. Το παλαιό εργοστάσιο φωταερίου σταμάτησε να λειτουργεί το 1984. Το 1986 το σύμπλεγμα χαρακτηρίζεται διατηρητέο ιστορικό μνημείο, και το 1999 θα φιλοξενήσει τις πρώτες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Το Γκάζι έχει πλέον καθιερωθεί ως ένας από τους πιο αναγνωρισμένους χώρους πολιτισμού των Αθηνών. Στις πόλεις μας, ποια παλαιά βιομηχανικά συμπλέγματα θα καθιερωθούν ως τέτοια;
Το Εργοστάσιο του ΣΟΔΑΠ στη Λεμεσό. Κατά την περίοδο που λειτουργούσε και όπως είναι σήμερα εγκαταλελειμμένο. © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Το Εργοστάσιο του ΣΟΔΑΠ στη Λεμεσό. Όπως είναι σήμερα εγκαταλελειμμένο, © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Άλλες Εγκαταστάσεις
Ανάμεσα στις εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές μονάδες ξεχώρισα επίσης τις εγκαταστάσεις της ΕΟΛ, καθώς και το εμβληματικό κτήριο της εταιρίας Stylianides Bros Ltd. Η ΕΟΛ (Εταιρεία Οίνων Λεμεσού) ιδρύεται το 1936 και εγκαθίσταται δυτικότερα της νέας τεχνητής κοίτης του Γαρύλλη. Οι εγκαταστάσεις της ΕΟΛ στη συνέχεια θα φιλοξενήσουν, μετά την εισβολή του 1974, το εργοστάσιο του Παντελίδη. Το κτήριο της εταιρίας Stylianides Bros Ltd, αν και μικρό, μας εκπλήσσει με την απλότητά του: δύο τυφλοί τοίχοι φιλοξενούν ανάμεσά τους μια σειρά από οριζόντιες ζώνες.
Οι εγκαταστάσεις της ΕΟΛ (όταν λειτουργούσαν και σήμερα). Το Εργοστάσιο της εταιρίας Stylianides Bros Ltd (όπως είναι σήμερα), © Φειδίας Παυλίδης, 2015
Βιβλιογραφία:
Σεργίδης, Χριστάκης. «Λεμεσός – Οινοπόλεως Μέστωμα». Λεμεσός: Εκδόσεις Αφή, 2012.
Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως. «Μαθαίνοντας από την Κληρονομιά του Μοντέρνου». 2009.
Στοιχεία και φωτογραφίες που λήφθηκαν κατά τη διάρκεια των ξεναγήσεων.
