του Μάριου Χριστοδουλίδη, Αρχιτέκτονα

Arsenale, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Μια λεπτομερής και φιλόδοξη, θα έλεγε κανείς, παρουσίαση της εξέλιξης των πόλεων/μεγαλουπόλεων – οι οποίες μεγαλώνουν με γεωμετρικούς ρυθμούς και αναπτύσσονται σε πυκνότητα και κλίμακα – αλλά και σε φτώχεια και αντιθέσεις, ήταν η έκθεση στο κτίριο της Arsenale που οργανώθηκε στα πλαίσια της Μπιενάλε της Βενετίας. Η υπερβολική ζέστη, στο παλιό και ατέλειωτα μακρύ κτίριο (πρώην εργοστάσιο για εξαρτήματα πλοίων), συνυπάρχει με μια σωρεία στατιστικών, πληροφοριών και αναλύσεων για την κάθε μία από τις 16 πόλεις που σε ταξίδευαν στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μέσα από εικόνες, πίνακες και γραφικές παραστάσεις.

Η γήρανση του πληθυσμού της Βαρκελώνης, η γοργή αστικοποίηση του Μουμπάι (πρώην Βομβάη), η γκετοποίηση φτωχών και πλουσίων στο Καράκας και η αυτοκινητο-εξάρτηση του Λος Άντζελες, ήταν κάποια από τα θέματα που πραγματεύτηκαν οι αρχιτέκτονες, με εργασίες που συνοδεύονταν από χάρτες, φωτογραφίες από αέρος και δορυφόρου, ακόμα και βίντεο με σκηνές και ήχους από τους δρόμους της κάθε πόλης. Οι παρουσιάσεις των πόλεων ακολουθούσαν μια διαδοχική σειρά χωρίς διακριτά όρια αρχής και τέλους για την κάθε μία.

Τα αρχιτεκτονικά μνημεία, που συνήθως λειτουργούν ως σήμα κατατεθέν για μια πόλη, αφέθηκαν στο περιθώριο και η έμφαση δόθηκε στους ανθρώπους, με τρόπο που ανεπαίσθητα σε ωθεί να αναζητήσεις την αρχιτεκτονική σε μια έκθεση αρχιτεκτονικής. Αυτό, φυσικά, ήταν σκόπιμο, αφού η έκθεση είχε στόχο να αναδείξει τοπικές αρχιτεκτονικές πρακτικές σε σχέση με τη λύση αστικών προβλημάτων – για παράδειγμα στέγαση οικονομικά στερημένων ομάδων – αντί να προβάλει μεμονωμένα κτίρια και αρχιτέκτονες.

Arsenale, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Arsenale, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Ο Richard Burdett (ο επιμελητής της έκθεσης του Arsenale) εστίασε τον φακό του όχι στον αρχιτέκτονα/προσωπικότητα, αλλά στα κοινωνικά προβλήματα της αστικής ζωής, όπως είναι η χρήση και η πυκνότητα των κοινών χώρων, συστήματα δημόσιας συγκοινωνίας και η αποτελεσματικότητα ή μη των τοπικών διοικήσεων. Πολλά θέματα είχαν καθοριστεί και ερευνηθεί από τον ίδιο τον κόσμο της κάθε πόλης, ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις συνέβαλε άμεσα στη συλλογή και παρουσίαση των δεδομένων για τον χώρο στον οποίο ζει.

Αυτό αναπόφευκτα θέτει το ερώτημα του ρόλου των αρχιτεκτόνων στην ανάπλαση και διαμόρφωση των μεγαλουπόλεων. Μήπως η αρχιτεκτονική είναι σήμερα παγιδευμένη σε κτίρια και έργα μικρής κλίμακας; Σε ποιο βαθμό πρέπει ο αρχιτέκτονας να κατανοήσει τις νέες πραγματικότητες ή να προβληματιστεί για τον ρόλο του έργου του, που ίσως συμβάλλει ακούσια στη διατήρηση και αναπαραγωγή αντιθέσεων μεταξύ προνομιούχων και περιθωριοποιημένων πολιτών;

Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι φυσικά καινούρια. Μέσα στον ογκώδη χώρο του Arsenale, όμως, με την υπερδιέγερση από εικόνες και ήχους, αποκτούσαν τεράστιες διαστάσεις.

Arsenale, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΓΑΛΛΙΑ

Πέραν από τις γαστρονομικές επιθυμίες που προκαλούσε η πρόχειρη κουζίνα εντός του περιπτέρου, οι αρχιτεκτονικές αναζητήσεις του επισκέπτη έρχονταν αντιμέτωπες με μια απρόσμενη εμπειρία. Το νεο-κλασικό κτίριο είχε μετατραπεί σε ένα κοινόβιο με εφήμερες εσωτερικές κατασκευές από μεταλλικούς σκελετούς, που επέκτειναν τον χώρο προς τα πάνω και προς τα έξω, δηλαδή προς την οροφή του κτιρίου. Αν εξαιρέσουμε τους ανέμελους προσωρινούς κατοίκους που συνέχιζαν τις καθημερινές τους ασχολίες (μαγείρεμα, φαγητό, καθάρισμα), οι περίεργοι και σίγουρα παραξενεμένοι επισκέπτες περίμεναν υπομονετικά στην ουρά για πρόσβαση στην οροφή του κτιρίου, όπου συναντούσαν χώρους για μπάνιο, σάουνα και ένα παρατηρητήριο.

Αυτό το ανέλπιστο διάλειμμα από τον βομβαρδισμό από εικόνες, πληροφορίες και στατιστικές ήταν απλά η αρχή μιας ενδιαφέρουσας εμπειρίας:  Σκαρφαλώνοντας  έξω από το κτίριο, οι μεταλλικές κατασκευές συνέχιζαν να οδηγούν προς τα πάνω με αποτέλεσμα το φαινομενικά αυστηρό και άκαμπτο κτίριο να είχε λυγιστεί και αναπλαστεί για να ικανοποιήσει τις ανάγκες των ατόμων που είχαν οικειοποιηθεί το χώρο. Οι ένοικοι κυκλοφορούσαν ασχολούμενοι με τις καθημερινές τους δραστηριότητες, ενώ το όλο σκηνικό της οροφής με τη μικρή πισίνα και το υπερυψωμένο παρατηρητήριο θύμιζε σενάριο επιστημονικής φαντασίας όπου ένας παραμελημένος ιστορικός χώρος οικειοποιείται παρασιτικά και προσαρμόζεται ώστε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες από μια διαφορετική και πιο σύγχρονη εποχή.  Όπως είπε και ο Patrick Bouchain (επιμελητής της γαλλικής συμμετοχής):  η άτυπη κατοχή του χώρου σε ένα εθνικό περίπτερο – που συνήθως καθορίζεται από τη δυνατότητά του να αποκλείει – συνιστά από μόνη της μιαν αρχιτεκτονική πράξη, ίσως τη μόνη αρχιτεκτονική πράξη που μπορούμε να εκτελέσουμε με ζητούμενο την ασφάλεια, σε μια περίοδο σιωπηρού πολέμου και πανικού.

France, © Μάριος Χριστοδουλίδης

France, © Μάριος Χριστοδουλίδης

France, © Μάριος Χριστοδουλίδης

France, © Μάριος Χριστοδουλίδης

France, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Ενώ στο γαλλικό περίπτερο η αρχιτεκτονική παρέμενε διαφανής και οι επισκέπτες ξαφνιάζονταν από την πρόσκληση να παραβιάσουν τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και του δημόσιου, στο γερμανικό κτίριο η ανθρώπινη ζωή απουσίαζε και οι ίδιοι οι επισκέπτες γίνονταν μέρος των εκθεμάτων, καθώς διακινούνταν ανάμεσα σε γιγαντιαίες αστικές εικόνες που κρέμονταν από ψηλά στη μέση του κτιρίου. Καθώς περπατούσες ανάμεσα στις εικόνες αυτές, που σάλευαν αργά με την κίνηση του αέρα στον χώρο, το τοπίο άλλαζε και η ιδέα της Μεταβαλλόμενης Πόλης (Convertible City) των Armand Gruntuch και Almut Ernst γινόταν περισσότερο φανερή. Ανταποκρινόμενοι στις νέες πραγματικότητες της γερμανικής αρχιτεκτονικής, που χαρακτηρίζεται από την αναδιοργάνωση των παλιών βιομηχανικών κέντρων και τον αυξανόμενο πλουραλισμό των πόλεων, οι επιμελητές αναζήτησαν τις μεταλλάξεις του αστικού χώρου, παίζοντας με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Έτσι, η γερμανική συμμετοχή εξέτασε τις μεταβολές των πόλεων και τη δυνατότητά τους να φέρουν νέα ενέργεια στη δομή του χώρου. Η συμμετρία του υφιστάμενου κτιρίου παραβιάστηκε από την εισβολή αστικών στοιχείων, τόσο εικονικών όσο και εμπειρικών.

Τέλος, μια εφήμερη σκάλα σε οδηγεί ανάμεσα σε ένα κολάζ φωτογραφιών στην οροφή, που ήταν αποκλειστικά κόκκινη, σε αντίθεση με το λευκό εσωτερικό του κτιρίου. Με λευκά καθίσματα, ο χώρος της οροφής λειτουργεί και ως μία σύντομη ανάπαυλα προτού μία στενή κόκκινη σκάλα στο εξωτερικό του κτιρίου σε κατεβάζει στο ισόγειο ολοκληρώνοντας το μεταφορικό ταξίδι στην πόλη.

Germany, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Germany, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΙΤΑΛΙΑ

Ντυμένο στους εξωτερικούς τοίχους με τεράστιες αεροφωτογραφίες πόλεών της, το περίπτερο της Ιταλίας ήταν το μεγαλύτερο (όπως θα ανέμενε κανείς) στο Giardini και αποτελούσε μια έκθεση που μπορούσε να φέρει σε κατάσταση απελπισίας οποιοδήποτε επισκέπτη δοκίμαζε να απορροφήσει όλες τις εικόνες, τις πληροφορίες και τα μηνύματα που παρουσιάζονταν. Ένας εκθεσιακός χώρος που δεν άφησε ίντσα να πάει χαμένη, σε υποβάλλει σε παραστάσεις και αφηγήσεις που ήταν αδύνατο να αφομοιωθούν αμέσως, αλλά που μπορούσες να αντιληφθείς ότι αποτελούσαν ενδιαφέρουσες προτάσεις γύρω από τη βασική ιδέα της 10^ης Biennale: Ο αστικός χώρος ως κοινωνικός ιστός, τα όρια μεταξύ ζωής και απλής επιβίωσης, καθώς και ο οριακός πλέον διαχωρισμός μεταξύ του έργου της αρχιτεκτονικής και όλων των άλλων ειδικοτήτων που αναπόφευκτα τέμνονται με την προβληματική του χώρου και της συμβίωσης ανθρώπων, όπως η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η φιλοσοφία, η ιστορία.

Με τη βοήθεια της επιλεκτικής προσοχής, επιβιώσαμε μια περιδιάβαση στα 13 διεθνή ερευνητικά κέντρα που παρουσίαζαν το έργο τους στο ιταλικό περίπτερο και βυθιστήκαμε στο θέμα «Πόλη, αρχιτεκτονική και κοινωνία»: Το Πανεπιστήμιο Universita luav di Venezia παρουσίαζε τη Βενετία και τον βιομηχανικό της περίγυρο, προσπαθώντας να ξεπεράσει το ιστορικό και τουριστικό προσωπείο και να αποδώσει την πολυπλοκότητα της πόλης. Τα κέντρα Indias Urban Design Institute και Mexico Universidad Iberoamericana αντιμετώπισαν ανάλογες προβληματικές για τις πόλεις του Μουμπάι και της Πόλης του Μεξικού αντίστοιχα. Το Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Austin μελέτησε τα αποτελέσματα του τυφώνα Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη και τα κοινωνικά και πολιτικά θέματα που προκύπτουν από περιβαλλοντικές καταστροφές. Το Office of Metropolitan Architecture Research unit, AMO, παρουσίασε το Ντουμπάι στον Περσικό Κόλπο μέσα από αεροφωτογραφίες, χάρτες και στατιστικές. Άλλοι συντελεστές ήταν το Domus, το Venice Super Blog, μια συνεργασία μεταξύ του Architecture Foundation in London και του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη, το C-International Photo Μagazine και το Coates’s students at London’s Royal Collage of Art. Η θεματική ήταν πλατιά: Από την αρχιτεκτονική του Pyongyang (πρωτεύουσα της Βόρειας Κορέας) μετά τον βομβαρδισμό του 1952, στις δημιουργικές αρχιτεκτονικές επινοήσεις για την πολυ-πολιτισμικότητα του σημερινού Λονδίνου.

Italy, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Italy, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Italy, © Μάριος Χριστοδουλίδης

Italy, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΙΑΠΩΝΙΑ

Ένας πολύ διαφορετικός χώρος σε αναγκάζει να αφαιρέσεις τα παπούτσια σου και να περάσεις μέσα από μια τρύπα στον καρβουνιασμένο τοίχο για να ανασυρθείς στον γαλήνιο εκθεσιακό χώρο του ιαπωνικού περιπτέρου. Τα εκθέματα του Fujimori προβάλλονταν λιτά και οργανικά μέσα σε ένα χώρο που αντιπροσώπευε από μόνος του (όπως και οι λύσεις του Fujimori) τη συμβίωση της φύσης και της αρχιτεκτονικής. Το αποτέλεσμα ήταν συχνά εξωπραγματικό και παραμυθένιο, χωρίς όμως να στερείται της υλικότητας που γειώνει την κάθε πρόταση έτσι ώστε ο επισκέπτης να βιώσει, να μυριστεί και να αγγίξει την αρχιτεκτονική από κοντά.

Japan, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΙΣΠΑΝΙΑ

Οι αρχιτέκτονες που παρουσίαζαν τα έργα τους ήταν μόνο γυναίκες! Μία αίθουσα γεμάτη από μεγάλες ορθογώνιες οθόνες που πρόβαλλαν τις γυναίκες αυτές να μιλούν για τα έργα τους, τα οποία παρουσιάζονταν σε οριζόντιες επιφάνειες που περικύκλωναν τη βάση κάθε οθόνης. Αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι και συγγραφείς που ζουν ή εργάζονται στην Ισπανία μιλούσαν εμφαντικά, ενώ εσύ περιφερόσουν ανάμεσα στις μορφές τους που προβάλλονταν σε μέγεθος λίγο πιο μεγάλο από το φυσικό.

Το παραδοσιακά ανδροκρατούμενο επάγγελμα της αρχιτεκτονικής κάνει την παρουσία των γυναικών αρχιτεκτόνων πιο έντονη και ίσως πιο επίμαχη. Η έκθεση προβλημάτιζε έτσι, όχι μόνο αρχιτεκτονικά, αλλά και μέσα από τον σκόπιμο αποκλεισμό των αντρών, δημιουργώντας ερωτήματα για τη θέση του ατόμου/αρχιτέκτονα ως έμφυλης προσωπικότητας, που άλλοτε προβάλλεται και άλλοτε επισκιάζεται μέσα από διαδικασίες που είναι τόσο αρχιτεκτονικές όσο είναι και κοινωνικές και πολιτικές.

Spain, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΕΛΒΕΤΙΑ

Ο Tschumi είναι Ελβετός; Ναι. Και το Santo Domingo τι σχέση έχει με την Ελβετία; Αυτό αναρωτιόταν όποιος έμπαινε στο «εθνικό» κτίριο της Ελβετίας, όπου βρισκόταν αντιμέτωπος με μεγάλα ελλειπτικά πρίσματα που κάθονταν στο πάτωμα, πλαγίως τεμαχισμένα έτσι ώστε να προσφέρουν επιφάνεια για διαγράμματα. Η έκθεση αποτελείτο από την πρόταση ενός παραλιακού έργου στο Santo Domingo, στη Δομινικανή Δημοκρατία. Κτίρια σε ελλειπτική μορφή, διάσπαρτα στο τοπίο και σχεδιασμένα σε διαφορετικούς βαθμούς διαπερατότητας, λειτουργούσαν ως σπίτια, καταστήματα ή γραφεία. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε αν η έλλειψη μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες ενός τέτοιου έργου, μια και η χρήση της είναι περισσότερο διαγραμματική παρά πρακτική. Η απουσία απαντήσεων τόνιζε την έλλειψη αρχιτεκτονικής πραγματικότητας και άφηνε ανοικτά τα ερωτήματα για το γεωμετρικό σχήμα που κυριαρχούσε στο περίπτερο της Ελβετίας.

Swiss, © Μάριος Χριστοδουλίδης

ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ

Τεράστια ζουμερά πράσινα κολοκυθάκια σε μορφή μακρόστενου πουφ ήταν στοιβαγμένα στην είσοδο του περιπτέρου των Ηνωμένων Πολιτειών προσφέροντας μία παύση στις πολλαπλές διαδρομές εντός του Giardini. Τα Alluvial Sponge Combs είναι δημιουργήματα του Anderson Anderson Architecture (Σαν Φρανσίσκο) φτιαγμένα από απορροφητικό υλικό, με στόχο να κλείνουν ρήγματα στα φράγματα νερού. Εμπνευσμένο από την περιβαλλοντική και πολεοδομική καταστροφή που προκάλεσε ο τυφώνας Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη, το περίπτερο των ΗΠΑ θύμιζε σε όλους τους επισκέπτες την κοινωνική διάσταση της δοκιμασίας που επηρέασε κυρίως μειονότητες μαύρων και χαμηλά κοινωνικο-οικονομικά στρώματα της πόλης. Η αντιστοιχία της φτώχειας με το χαμηλό υψόμετρο, ειδικά αυτού που είναι πιο κάτω από την επιφάνεια του νερού, ήταν φανερή. Φωτογραφίες και ταινίες από τη Νέα Ορλεάνη (από τους Michael Goodman και Neil Alexander) παρουσίαζαν ένα ζωντανό ντοκουμέντο της καταστροφής. Δορυφορικές φωτογραφίες της NASA που προβάλλονταν στο πάτωμα του κυκλικού χώρου έδιναν στον επισκέπτη μια άμεση εικόνα της δύναμης του τυφώνα.

Στα επόμενα δωμάτια, η αρχιτεκτονική ζωντάνευε ως η βραβευμένη λύση για τη δημιουργία κατοικιών στη Νέα Ορλεάνη. Προτάσεις από τους Eight Inc., τους Anderson Anderson αλλά και από φοιτητές αρχιτεκτονικής παρουσίαζαν συγκροτήματα και μεμονωμένες κατοικίες για οικογένειες, με στόχο την προσαρμοστικότητα, τη διατήρηση στον χρόνο, ακόμη και τη δυνατότητα για επίπλευση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.

USA, © Μάριος Χριστοδουλίδης

USA, © Μάριος Χριστοδουλίδης