Σχέδιο για τη Νήσο ή σχεδία για τη νήσο;
του Γιώργου Ψάλτη
‘Το τοπίο είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη’, Οδυσσέας Ελύτης
Δεδομένων των προβλημάτων της Κύπρου και του πολιτικού αναβρασμού που συντελείται τη τελευταία δεκαετία εν όψει μιας πιθανής διευθέτησης του Κυπριακού προβλήματος, φαίνεται να έχει επανέλθει ζωντανά πλέον στις πολεοδομικές προτεραιότητες το Σχέδιο για τη Νήσο. Σε ημερίδες, εκθέσεις, άρθρα και ανακοινώσεις το μη εφαρμοσθέν Σχέδιο για τη Νήσο φαντάζει σαν από μηχανής θεός που θα δώσει λύσεις σε όλα τα λογής προβλήματα της Κυπριακής κοινωνίας και οικονομίας δια μέσου ενός ολιστικού πολεοδομικού σχεδιασμού. Πριν προχωρήσουμε όμως στην ανάλυση του φαινομένου ας κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στο θεσμικό πλαίσιο του Σχεδίου. Συγκεκριμένα και σύμφωνα με το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως:
Σε ημερίδες, εκθέσεις, άρθρα και ανακοινώσεις το μη εφαρμοσθέν Σχέδιο για τη Νήσο φαντάζει σαν από μηχανής θεός που θα δώσει λύσεις […] δια μέσου ενός ολιστικού πολεοδομικού σχεδιασμού.
[…] Το 1967 υιοθετείται για πρώτη φορά σε στρατηγικό επίπεδο η πρώτη Πολεοδομική Μελέτη για την Κύπρο και το 1968 η Κυβέρνηση ετοιμάζει το πρώτο Νομοσχέδιο που ψηφίστηκε επίσημα σε Νόμο το 1972, γνωστός ως «Ο Περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμος 1972». Ο Νόμος προνοούσε για τις ιδιαίτερες ανάγκες του νησιού για πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο (Σχέδιο για τη Νήσο, Τοπικά Σχέδια και Σχέδια Περιοχής). Το Σχέδιο για τη Νήσο υιοθετήθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο την 9η Μαίου 1974, μόλις 2 μήνες πριν την Τουρκική εισβολή, η οποία και παγοποίησε την εφαρμογή του Νόμου, με τις γνωστές δραματικές συνέπειες στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον […].
Βασική δομή του Σχεδίου για τη Νήσο, εικόνα 1, Σχέδιο για τη Νήσο, 1972
Ενώ πιο συγκεκριμένα για το ίδιο το Σχέδιο αναφέρεται σε άλλο σημείο του ίδιου ιστότοπου κάτω από τα Σχέδια Ανάπτυξης:
Το Σχέδιο για τη Νήσο με βάση τις πρόνοιες της νομοθεσίας, θα πρέπει να καλύπτει ολόκληρη την έκταση της Κύπρου. Καθορίζει τη γενική χωροταξική πολιτική που πρέπει να ακολουθείται για την προαγωγή και τον έλεγχο της ανάπτυξης και παρέχει ένδειξη των προθέσεων της Κυβέρνησης αναφορικά με τις χρήσεις γης, την κατανομή πληθυσμού, την απασχόληση, τον εντοπισμό της τουριστικής ανάπτυξης, των υπηρεσιών, των περιοχών προστασίας και διατήρησης κ.λπ. Ωστόσο, το Σχέδιο για τη Νήσο δεν εφαρμόζεται, καθώς μετά την Τουρκική εισβολή και κατοχή, η Κυπριακή Δημοκρατία δεν μπορεί να ασκήσει έλεγχο σε ολόκληρη την επικράτειά της[1].
Είναι φανερό ότι οι πολιτικές αλλαγές και η ανάγκη για έξοδο από την οικονομική κρίση έχουν επισπεύσει την αναγκαιότητα εφαρμογής του ΣΓΤΝ
Η μη εφαρμογή του Σχεδίου έχει αναπόφευκτα προκαλέσει σειρά αρνητικών συνεπειών στις οποίες δόθηκαν λύσεις σε τοπικό επίπεδο από σπασμωδικές προσπάθειες λόγω απουσίας του πρώτου επιπέδου εργαλείων χωροθετικού σχεδιασμού. Ας μη ξεχνάμε επίσης ότι η Κύπρος έχει τις διαστάσεις μεγάλου δήμου σε μεγαλύτερα κράτη, οπότε η έλλειψη του ΣΓΤΝ μπορεί να παρομοιαστεί με έλλειψη του δημοτικού ρυθμιστικού εργαλείου. Ας δούμε όμως κάποιες από τις πρόσφατες θέσεις των εμπλεκομένων φορέων σύμφωνα με τις οποίες καθίσταται καίρια η υιοθέτηση του ΣΓΤΝ:
Διάγραμμα πληθυσμού και απασχόλησης, εικόνα 2, Σχέδιο για τη Νήσο, 1972
- Δεκέμβριος 2008
Σε ημερίδα του Τμήματος Περιβάλλοντος για την παρουσίαση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Καταπολέμηση της απερήμωσης, ο Γ. Χατζημιχαήλ, Ανώτερος Λειτουργός Πολεοδομίας, αναφέρει σχετικά:
[…] Εναλλακτικά θα ήταν πολύ προτιμότερο να ενεργοποιηθεί ο μηχανισμός μελέτης και παρακολούθησης του πλέον σημαντικού εργαλείου , δηλαδή του Χωροταξικού Σχεδίου για την Νήσο, που θα υποβοηθήσει σημαντικότατα την ανάπτυξη της Κυπριακής υπαίθρου και το οποίο θα αντιμετωπίσει αναγκαστικά και το φαινόμενο της απερήμωσης […].
- Η Ένωση Κοινοτήτων, σε Έκθεση της αναφορικά με το «ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2007-2013 ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΜΕΙΟ ΣΥΝΟΧΗΣ» καθιστά προτεραιότητα μεταξύ άλλων […] την ενεργοποίηση της πρόνοιας του Νόμου Περί Πολεοδομίας & Χωροταξίας που αφορά τη δημοσίευση Σχεδίου για την Νήσο […]. Το Σχέδιο αυτό, θα πρέπει να λάβει υπόψη τις εκφρασθείσες ήδη θέσεις της Ένωσης Κοινοτήτων, αναφορικά με την ανάπτυξη της υπαίθρου.
- Νοέμβριος 2012
Στην επιστημονική ημερίδα που διοργάνωσαν ο Σύνδεσμος Πολεοδόμων Κύπρου (ΣΥ.ΠΟ.Κ.) και το ΕΤΕΚ με θέμα «Νέα Γενιά Τοπικών Σχεδίων», στο κεφάλαιο Ολιστική προσέγγιση, ο Πρόεδρος του ΕΤΕΚ ανέφερε σχετικά:
[…] Το Σχέδιο για τη Νήσο θα καθορίσει τη γενική χωροταξική στρατηγική, τους συσχετισμούς ανάμεσα στη κοινωνικοοικονομική στρατηγική και τη χωροταξική πολιτική, το πλαίσιο αρχών και προσανατολισμού της ανάπτυξης και άλλα επιμέρους θέματα όπως τη γενική διάρθρωση του εθνικού οδικού δικτύου, την κατανομή του πληθυσμού, της απασχόλησης, τη χωροθέτηση των εγκαταστάσεων στρατηγικής σημασίας και των περιοχών περιβαλλοντικής προστασίας.
- Δεκέμβριος 2013
Στην επιστημονική ημερίδα που διοργάνωσε πριν 9 μήνες ο Σύνδεσμος Πολεοδόμων Κύπρου με τίτλο«Πολεοδομικός Σχεδιασμός στην περίοδο της κρίσης_Προβλήματα και Προβληματισμοί » τέθηκε ξανά από τον Αντιπρόεδρο του ΕΤΕΚ Κ. Κωνσταντή η αναγκαιότητα εφαρμογής του Σχεδίου για τη Νήσο μέσα στα πλαίσια ολιστικής προσέγγισης των προβλημάτων του Πολεοδομικού Σχεδιασμού και παράλληλα ως μέσο μεταξύ άλλων για έξοδο από την κρίση.
Παρά τις μικροδιαφορές στην αντιμετώπιση που σχετίζονται με τις εκάστοτε ανησυχίες και το πεδίο δράσης του καθενός, οι φορείς συμφωνούν κατηγορηματικά στην άμεση ανάγκη εφαρμογής του Σχεδίου. Εντούτοις το ανεκτίμητης αξίας εργαλείο προγραμματισμού και ανάπτυξης των δραστηριοτήτων ολόκληρου του νησιού δεν έχει υιοθετηθεί μέχρι σήμερα. Μήπως το πρόβλημα είναι μόνο η διχοτόμηση ή μήπως υπάρχουν παρεμφερείς δυσκολίες; Στην ομιλία του ο κ. Χαζημιχαήλ το Δεκέμβριο του 2008 αναφέρει ότι […] σύμφωνα και με το πρόγραμμα του Προέδρου της Δημοκρατίας το Σχέδιο για τη Νήσο θα προωθηθεί[2]. Στο παρόν στάδιο το θέμα τυγχάνει προκαταρκτικής επεξεργασίας μεταξύ του Υπουργείου Εσωτερικών και του Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως[3]. Όπως σωστά συνεχίζει ο κ. Χαζημιχαήλ: […] Η προώθηση του Σχεδίου για τη Νήσο προσέκρουε μέχρι τώρα κυρίως στην εκτίμηση ότι ο σχεδιασμός δεν μπορούσε να γίνει επειδή η Κύπρος είναι ημικατεχόμενη και έτσι δεν μπορεί να εφαρμοστεί το Σχέδιο για μέρος της Νήσου. Κάτι τέτοιο όμως δεν ευσταθεί καθότι θα μπορούσαν να γίνουν στρατηγικοί σχεδιασμοί με διάφορα σενάρια, ένα από τα οποία θα αφορούσε την σημερινή κατάσταση.
Ειναι φανερό οτι οι πολιτικές αλλαγές και η ανάγκη για έξοδο από την οικονομική κρίση έχουν επισπεύσει την αναγκαιότητα εφαρμογής του ΣΓΤΝ (τουλάχιστον στην Ε/Κ πλευρά). Αυτό επιβεβαιώνεται από την πρωτοβουλία της κυβέρνησης Αναστασιάδη να προτείνει στην Τ/Κ πλευρά μεταξύ άλλων μια νέα Τεχνική Επιτροπή με το όνομα Επιτροπή Ανοικοδόμησης και Επανεγκατάστασης ελπίζοντας προσωπικά ότι οι στόχοι της θα ήταν παρόμοιοι με αυτούς ενός σύγχρονου ΣΓΤΝ. Δυστυχώς, η Τ/Κ πλευρά απέρριψε τις δυο πιο ‘φλέγουσες’ επιτροπές που ενδυναμώνουν τη μια οντότητα, δηλαδή την παρούσα και αυτή της ΕΕ. Ωστόσο, αφήνοντας κατά μέρος τις πολιτικές σκοπιμότητες της Άγκυρας, ας διερωτηθούμε αν οι όροι ‘ανοικοδόμηση’ και ‘επανεγκατάσταση’ έχουν στείλει λάθος μηνύματα παραπέμποντας τουλάχιστον ακουστικά στο Συμβούλιο Ανοικοδόμησης και Επανεγκατάστασης που ιδρύθηκε επί προεδρίας Τάσσου Παπαδόπουλου…Ίσως μια «Επιτροπή για το Σχέδιο για την Ομόσπονδη Κύπρο» να ήταν πιο καίρια, εκτός πάλι και αν δεν ήταν αυτό το αντικείμενο της Επιτροπής που προτάθηκε.
Το πολύπτυχο Σχέδιο για τη Νήσο μοιάζει να ενσαρκώνει το ίδιο το Κυπριακό πρόβλημα
Σχετικά με το θέμα, σε πρόσφατο άρθρο του στο ΕΤΕΚ ο συνάδελφος Πολεοδόμος Γλαύκος Κωνσταντινίδης[4] αγγίζει τη σύγχρονη μορφή του ΣΓΤΝ επιδίδοντας του εύστοχα και ρόλο μέτρου οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Ας σημειωθεί οτι ο ΣΥ.ΠΟ.Κ. κρούει τον κώδωνα του κινδύνου εδώ και δυο δεκαετίες τουλάχιστον με ‘τολμηρό λεκτικό’ για την τότε εποχή (βλ. Σεμινάριο: Η Επανένωση της Κύπρου: Μια Πολεοδομική-Χωροταξική Αναγκαιότητα, Μάιος 1995). Ωστόσο, έκτοτε όχι μόνο η Κύπρος δεν επανενώθηκε αλλά ούτε το ΣΓΤΝ υιοθετήθηκε αφήνοντας έτσι -μακριά από προφάσεις που χαρακτηρίζουν συχνά πολιτικές αποφάσεις- να διαφανεί η πολυπλοκότητα του και η πρόκληση που διέπει την εφαρμογή του. Η μεγαλύτερη όμως πρόκληση που θα κληθεί τυχών να αντιμετωπίσει ένα σύγχρονο ΣΓΤΝ δεν θα είναι πλέον ο σχεδιασμός μιας ενιαίας χωροταξικής οντότητας όπως πριν το 1974, ούτε τόσο η λειτουργική και οργανική επανένωση δυο γεωγραφικών οντοτήτων, όσο η ανάθεση και καταμερισμός των επιμέρους συμφερόντων (που τυχών να αντικρούονται!) και η συνεχής διατήρηση των μεταξύ τους ισορροπιών. Το πολύπτυχο Σχέδιο για τη Νήσο μοιάζει να ενσαρκώνει το ίδιο το Κυπριακό πρόβλημα, οπότε ας ελπίζουμε ότι θα ολοκληρώσει το συντομότερο την τελευταία διαδικασία επίλυσης στην οποία έχει μπει.
Σημειώσεις
[1]Ιστοτόπος Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως
[2]Προφανώς αναφερόταν στον τέως Πρόεδρο Δ. Χριστόφια του οποίου η θητεία έληξε εδώ και ενάμιση χρόνο. Ας σημειωθεί επίσης ότι στην τελευταία ημερίδα του ΣΥΠΟΚ, ένα χρόνο μετά την ανάληψη της προεδρίας από τον Πρόεδρο Ανστασιάδη θίχτηκε ξανά το ίδιο θέμα.
[3]Σημειώνεται εδώ η ανάγκη για ριζικό εκσυγχρονισμό του μια και με βάση το άρθρο 7 του Περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμου υπεύθυνος για την ετοιμασία του Σχεδίου για τη Νήσο είναι ο Υπουργός Οικονομικών!!!
[4]Γ. Κωνσταντινίδης, Ανάγκη για γενικό χωροταξικό σχέδιο για όλη την Κύπρο, Ενημερωτικό Δελτίο ΕΤΕΚ 177, Απρίλιος 2014
