«PLANO PILOTO» ΑΛΑ ΚΥΠΡΙΑΚΑ
του Φειδία Παυλίδη
Και εκεί που λογάριαζα να αρχίσω να σας αναλύω την προσωπική μου σχέση με το μωζαίκ παρκέ από μασίφ ευκάλυπτο του παιδικού μου υπνοδωματίου, τσουφ (!), αλλάζω κλίμακα, χωρίς να το έχω προγραμματίσει.Πετάω και βλέπω την πόλη από ψηλά. Λίγο που διάβαζα για το πώς προετοιμάζεται η Μπραζίλια (πρωτεύουσα της Βραζιλίας) για το Μουντιάλ και θυμήθηκα το «Plano Piloto» του Lucio Costa, λίγο που παρακολουθώ την συζήτηση για το μάστερ πλαν της περιοχής μεταξύ των δύο λιμανιών της Λεμεσού, και κυρίως το ότι έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του αρχιτέκτονα Χριστάκη Σεργίδη «Λεμεσός – Οινοπόλεως Μέστωμα» (Εκδόσεις Αφή, 2012), το οποίο παρουσιάζει το πώς αναπτύχθηκε η Λεμεσός και απέκτησε τη δομή που έχει σήμερα: όλα αυτά με κάνουν να χρησιμοποιήσω τις κλίμακες του κτηματολογίου για αυτό το άρθρο και να παρουσιάσω την κουβέντα που είχα με τον Χριστάκη Σεργίδη (ΧΣ) σε σχέση με το βιβλίο του και την εξέλιξη της Λεμεσού.
Χάρτης από το «Πρόγραμμα Βελτιώσεως Πόλεως Λεμεσού» του 1953, © Αρχείο Χριστάκη Σεργίδη
Οι εκδόσεις σε σχέση με τη δομή των πόλεών μας δεν είναι τόσο συχνές,και το βιβλίο του ΧΣ δίνει την ευκαιρία στο μελετητή να εξετάσει τη Λεμεσό, όχι απλώς ως ένα άθροισμα αρχιτεκτονημάτων, αλλά σαν ένα ζωντανό οργανισμό που αναπτύσσεται και ως ένα σύστημα όπου το καθετί υπάρχει και εξελίσσεται σε σχέση με τα υπόλοιπα και το όλον. Ο ΧΣ εργάστηκε για χρόνια στο Τμήμα Πολεοδομίας και έχει ασχοληθεί συστηματικά με την ιστορία της Λεμεσού, με την εξέλιξη της πόλης, την αρχιτεκτονική της, τη διατήρηση της πολιτιστικής της κληρονομιάς και τον πολεοδομικό της ιστό. Όταν τον συνάντησα, προσπάθησα να κρατήσω τη συζήτηση γύρω από τη δομή της πόλης, παρόλο που πολλές στιγμές παρασυρθήκαμε να βλέπουμε στον υπολογιστή φωτογραφίες κτηρίων της Λεμεσού από το πλούσιο αρχείο του. Προσπάθησα επίσης να κρατήσω τις ερωτήσεις γύρω από τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, για να δούμε αν οι μοντερνιστικές θεωρίες για την πόλη επηρέασαν τους όποιους σχεδιασμούς για τη Λεμεσό. Το 1960 είναι το έτος ίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά είναι και μια σημαντική χρονολογία (και περίοδος) για το Μοντερνισμό και την ιστορία των πόλεων παγκόσμια. Η Μπραζίλια του Lucio Costa εγκαινιάζεται στις 21 Απριλίου του 1960 (κτισμένη μέσα σε μόνο τρία χρόνια). Ο Le Corbusier κτίζει την Τσαντιγκάρ από το 1951 έως το 1962 και ολοκληρώνει τα Unite d’ Habitations του σε Μασσαλία (1952), Νάντη (1955) και Βερολίνο (1957). Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης κτίζει την Ισλαμαμπάντ (1958 μέχρι δεκαετία του 1960) και στο Δυτικό Βερολίνο η Hansaviertel (τέλος δεκαετίας του 1950)είναι έτοιμη για να στεγάσει τις μεταπολεμικές ανάγκες.
«Ένα χρήσιμο εργαλείο, για να μας βοηθήσει να αλλάξουμε κλίμακα, είναι το Google Earth»μου λέει ο ΧΣ και, αφού πετούμε με την βοήθεια της τεχνολογίας, βλέπουμε την πόλη από ψηλά και αρχίζουμε την κουβέντα μας.
Το βιβλίο του αρχιτέκτονα Χριστάκη Σεργίδη «Λεμεσός – Οινοπόλεως Μέστωμα» (Εκδόσεις Αφή, 2012) δίνει την ευκαιρία στο μελετητή να εξετάσει τη Λεμεσό, όχι απλώς ως ένα άθροισμα αρχιτεκτονημάτων, αλλά σαν ένα ζωντανό οργανισμό που αναπτύσσεται και ως ένα σύστημα όπου το καθετί υπάρχει και εξελίσσεται σε σχέση με τα υπόλοιπα και το όλον.
ΦΠ: Μου έκανε εντύπωση ένας χάρτης από το «Πρόγραμμα Βελτιώσεως Πόλεως Λεμεσού» του 1953, που υπάρχει στη σελίδα 96 του βιβλίου σας. Θα μπορούσαμε να το δούμε ως το «Plano Piloto»της Λεμεσού; Κάποια στοιχεία θυμίζουν έντονα αρχές που προτάθηκαν και για άλλες «υπό ανέγερση» πόλεις της τότε εποχής. Μιλώ για την ελεύθερη περιμετρική ζώνη πρασίνου (η οποία αποτρέπει την παραπέρα οριζόντια επέκταση της πόλης) που θυμίζει την «Greenbelt» της Τσαντιγκάρ, τις πρόνοιες για εργατικές κατοικίες, τη ρύθμιση της κυκλοφορίας και την ιεράρχηση των δρόμων, τη δημιουργία σταδίου και δημόσιου πάρκου σε μια εκτεταμένη περιοχή (κάτι που ο Le Corbusier θα ονόμαζε «Leisure Valley») και τη χωροθέτηση «Δημόσιων Ιδρυμάτων».
ΧΣ: Είναι αλήθεια πως εκείνη την εποχή, μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, επικρατούσε το πνεύμα του εκσυγχρονισμού και του ανανεωτικού Μοντερνισμού. Αρκετές από τις προτάσεις του προγράμματος εφαρμόστηκαν, αλλά, όπως με όλα τα κατά καιρούς σχέδια, οι πιο πολλές δεν εφαρμόστηκαν. Οι πιέσεις για συνεχείς επεκτάσεις της πόλη προς το βορρά δεν επέτρεψαν να εφαρμοστεί η ιδέα της ελεύθερης περιμετρικής ζώνης πράσινου. Κτίστηκαν φυσικά μερικές εργατικές κατοικίες, αλλά τελικά μόνο η εισβολή μας ανάγκασε να σχεδιάσουμε συγκροτήματα μαζικής κατοίκησης, μιλώ για τους συνοικισμούς. Έγιναν κάποιες ρυθμίσεις της κυκλοφορίας, αλλά δε θα έλεγα ότι σχεδιάστηκε ποτέ και εφαρμόστηκε ένα οδικό δίκτυο με ιεράρχηση δρόμων και σχεδιασμένους κυρίως άξονες. Οι άξονες ουσιαστικά προέκυψαν. Οι ακτινωτοί από την ανάγκη να συνδεθεί η πόλη με τις άλλες πόλεις και την επαρχία, και οι παράλληλοι (Γλάδστωνος, Μακαρίου, Μακεδονίας) λόγω της οριζόντιας επέκτασης της πόλης και της ανάγκης για παρακαμπτήριες λεωφόρους. Η περίοδος αυτή μας άφησε κληρονομιά, όμως, κάποια «νέα μοντέρνα κτήρια» τα οποία εκμεταλλεύονταν τις δυνατότητες του μπετόν αρμέ και είχαν μορφή που καθοριζόταν από τις λειτουργικές απαιτήσεις. Τα κτήρια αυτά καθόρισαν την εικόνα της πόλης, του κομματιού εκείνου που επεκτεινόταν πέρααπό τον ιστορικό πυρήνα και τον αστικό ιστό με τη συνεχή δόμηση. Αναφέρομαι στο Λανίτειο Γυμνάσιο (1952), στην Πρώτη Τεχνική Σχολή Λεμεσού (1958), στην Αστυνομική Διεύθυνση Λεμεσού (1958) και στο Νοσοκομείο Λεμεσού (τέλος δεκαετίας 1950).
Η εξέλιξη της Λεμεσού, © Αρχείο Χριστάκη Σεργίδη
ΦΠ: Τελικά ποτέ δεν εφαρμόστηκε ένα ολιστικό κανονιστικό σχέδιο (total-planning) για τη Λεμεσό; Χωρίς να λέω αν αυτό ήταν κακό ή όχι. Αν ο Μοντερνισμός δέχτηκε κριτική, οι μοντερνιστικές θεωρίες για την πόλη δέχτηκαν διπλάσιες επιθέσεις και κριτικές.
ΧΣ: Ακόμα και να υπήρχαν σχέδια, μόνο ορισμένα στοιχεία εφαρμόζονταν. Τα περισσότερα παρέμειναν ευχολόγια. Δεν υπήρχε ούτε το υπόβαθρο, ούτε οι πόροι. Μην ξεχνούμε, επίσης, πως μόλις πολύ πρόσφατα αποκτήσαμε ολοκληρωμένο νόμο περί πολεοδομίας. Αυτό που είχαμε μέχρι τώρα ήταν απλώς «πολεοδομικές ρυθμίσεις» και ζώνες που καθόριζαν τις χρήσεις. Οι ζώνες προσέφεραν ένα κάποιο εξορθολογισμό, μετατρέποντας το «κούλλου-ουάχατ» της Ανατολής να μοιάζει περισσότερο με Δύση. Το πιο χαρακτηριστικό, όμως, που άφησαν οι δεκαετίες του 1950, 1960 και 1970 ήταν οι «νέες» γειτονιές με οικίες (ιδιωτικές κατοικίες με ένα ή και δύο πατώματα) κτισμένες με το «πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα δόμησης», οι -εντός πολλών εισαγωγικών- «κηπουπόλεις», τα γνωστά στην Κύπρο «δέκα πόθκια» (γέλια).
Οι πιέσεις για συνεχείς επεκτάσεις της πόλη προς το βορρά δεν επέτρεψαν να εφαρμοστεί η ιδέα της ελεύθερης περιμετρικής ζώνης πράσινου.
ΦΠ: Το οποίο μοντέλο, θα λέγαμε ότι ήταν πετυχημένο; Πολλές από αυτές τις γειτονιές θεωρούνται σήμερα κέντρο, έχουν πλέον γερασμένο πληθυσμό και κτήρια φτιαγμένα από ένα υλικό με ημερομηνία λήξης. Οι γειτονιές αυτές «απειλούνται» από τις πολυκατοικίες. Έχουμε την πολυτέλεια να έχουμε «κηπουπόλεις», με τόσο χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού, στο κέντρο της πόλης;
ΧΣ: Δεν μπορώ να μιλήσω για επιτυχία ή όχι. Το μοντέλο είχε και τα υπέρ και τα κατά του. Προσέφερε, σίγουρα, μια κοινωνική άνεση. Οι γειτονιές μας θύμιζαν στον επισκέπτη Κηφισιά ή Παπάγου. Από την άλλη μπορούμε να μιλήσουμε για κατασπατάληση γης, για εξάπλωση της πόλης με πολύ χαμηλές πυκνότητες (κάτι που δεν ευνοεί τις αστικές συγκοινωνίες: μακριές διαδρομές για να παραλάβουν ελάχιστους επιβάτες). Παρόλα τούτα, υπάρχουν τέτοιες γειτονιές που αξίζει να σκεφτούμε πώς τις διατηρούμε. Η έννοια της διατήρησης δεν μπορεί να σταματά στο 1930. Καλό θα ήταν να επεκτείνουμε την έννοια της διατήρησης και την έννοια του κέντρου. Κάποιες γειτονιές, μεταξύ Γλάδστωνος και Μακαρίου, με μονοκατοικίες από μπετόν αρμέ ή και με μονοκατοικίες από πέτρα αλλά με μια γλώσσα καθαρά μοντερνιστική, θα μπορούσαν να διατηρηθούν ως περιοχές «ειδικού χαρακτήρα».
Γειτονιά στη Λεμεσό. Χαρακτηριστική η μετάβαση από την πέτρα στο μπετόν, © Αρχείο Χριστάκη Σεργίδη
ΦΠ: Θα μας στήσουν στον τοίχο. Δεν την γλιτώνουμε.
ΧΣ: Πάντα υπήρχαν και σίγουρα θα υπάρχουν αντιδράσεις. Τότε που μιλούσαμε για ανάγκη διατήρησης του ιστορικού πυρήνα των πόλεων και τι δεν ακούσαμε: «Μα τα χαλαμάντουρα;», «Μα τα μισά εππέσαν ήδη!», «Μα πώς θα συντηρήσουμεν τα πλιθάρκα;», «Μα ήντα μπουθέλετε τωρά;».
Γέλια και κάπου εκεί κλείσαμε την κουβέντα μας, με την προοπτική να κουβεντιάσουμε ξανά για άλλα θέματα σε σχέση με την πόλη, την αρχιτεκτονική και την πολιτιστική κληρονομιά μας.
Οι γειτονιές μας θύμιζαν στον επισκέπτη Κηφισιά ή Παπάγου. Από την άλλη μπορούμε να μιλήσουμε για κατασπατάληση γης, για εξάπλωση της πόλης με πολύ χαμηλές πυκνότητες
Η Τεχνική Σχολή Λεμεσού (1958), © Φειδίας Παυλίδης, 2014
Η Αστυνομική Διεύθυνση Λεμεσού (1958), © Φειδίας Παυλίδης, 2014
Το Νοσοκομείο Λεμεσού (τέλος δεκαετίας 1950), © Φειδίας Παυλίδης, 2014
