Ο ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΠΟΥ ΕΜΕΙΝΕ ΣΤΗ ΜΕΣΗ *
του Φειδία Παυλίδη
* άρθρο σε πολύ προσωπική γραφή για την αρχή και κυρίως το τέλος
Ο Μοντερνισμός στην Κύπρο όλο και κάτι παθαίνει. «Αργεί να έρθει», «αναστέλλει την άφιξή του», «παραμένει φάντασμα». Θα πρόσθετα «τελειώνει απότομα» ή και «μένει ανολοκλήρωτος». Όλα σχεδόν σε σχέση με την αρχή και το τέλος. Πότε, αλήθεια, αρχίζει και πότε τελειώνει ένα αρχιτεκτονικό κίνημα; Είναι τα κομβικά ιστορικά γεγονότα που καθορίζουν την αρχή και το τέλος των κινημάτων της αρχιτεκτονικής; Ακολουθεί η αρχιτεκτονική την πολυτάραχη πορεία του τόπου; Αντανακλά, ηθελημένα ή άθελά της, κομβικές χρονολογίες;
[…] η Κύπρος, και άλλες πρώην αποικίες, ανακάλυπταν το Μοντέρνο και έχυναν ασταμάτητα μπετόν αρμέ, για να εδραιώσουν τα νεοσύστατα κράτη τους.
Αν για το δυτικό κόσμο είναι κάπως δύσκολο (παρόλο που προτάθηκαν κατά καιρούς συγκεκριμένες χρονολογίες) να καθορίσουμε με ακριβείς χρονολογίες την αρχή και το τέλος του κινήματος του Μοντερνισμού, για την Κύπρο φαίνεται πως συγκλίνουμε σε δύο χρονολογίες: 1960 για την αρχή και 1974 για το (άδοξο) τέλος. Τα πλέον ταραγμένα χρόνια της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας είναι τα χρόνια που ο Μοντερνισμός κατάφερε να ανθήσει και να κυριαρχήσει. Τα χρόνια αυτά η Ευρώπη και η Αμερική περνούσαν ήδη στην περίοδο του Μεταμοντέρνου, αλλά η Κύπρος, και άλλες πρώην αποικίες, ανακάλυπταν το Μοντέρνο και έχυναν ασταμάτητα μπετόν αρμέ, για να εδραιώσουν τα νεοσύστατα κράτη τους. Χρησιμοποιούσαν τη γλώσσα του Μοντέρνου ως σύμβολο εκσυγχρονισμού και δείγμα επιτυχούς απο-αποικιοποίησης. Σίγουρα έχουμε δείγματα Μοντερνισμού πολύ πριν την ανεξαρτησία, οπόταν το 1960 είναι κάπως σχηματικό, για να συμπέσει με την ίδρυση του νέου κράτους. Το 1974, και να θέλαμε, δεν είναι τόσο σχηματικό. Την επόμενη μέρα της εισβολής η αρχιτεκτονική (όπως και πολλά άλλα) δεν είναι πια η ίδια. Η εισβολή φέρνει και το τέλος του κυπριακού Μοντερνισμού (καθώς και το τέλος πολλών άλλων πραγμάτων. Ας μην τα απαριθμήσω όμως, για να μην προκαλέσω πολιτικές συζητήσεις, γιατί θα μπω στον πειρασμό να απαριθμήσω και ένα-δυο παραπάνω). Τα χρόνια που ακολουθούν την εισβολή του 1974 είναι δύσκολα. Το μοντερνιστικό αστικό όνειρο διακόπτεται απότομα. Μια κοινωνία, που ζούσε, εργαζόταν και διασκέδαζε σε ένα δομημένο περιβάλλον απόλυτα μοντέρνο, καλείται, από τη μια μέρα στην άλλη, να μάθει και να ζήσει με νέους όρους: κατεχόμενα, νεκρή ζώνη, πρόσφυγας, συνοικισμός, αυτοστέγαση, κλειστή πόλη, κτλ. Το 1974 ως χρονολογία λήξης του κυπριακού Μοντερνισμού φορτίζει το τέλος του με αρκετό πόνο και αμηχανία. Για το όνειρο που τελείωσε, για τον οικοδομικό οργασμό που κόπηκε στη μέση, για λαμπρά δείγματα Μοντερνισμού που παραμένουν εγκλωβισμένα φαντάσματα (κατά κυριολεξία) και στοιχειώνουν τις μνήμες.
Το 1974 ως χρονολογία λήξης του κυπριακού Μοντερνισμού φορτίζει το τέλος του με αρκετό πόνο και αμηχανία.
Παρέκβαση: Η οικογένειά μου, Λεμεσιανοί όντες, δε δίναμε πρόσφυγες. Όμως το μοντερνιστικό ανώι της Εθνικής Αντιστάσεως, που έκτισε ο παππούς για την κόρη του πάνω από το δικό του σπίτι, δε θα μας φιλοξενούσε ακόμα ως οικογένεια. Με νεκρή την οικοδομική βιομηχανία μετά την εισβολή, ο πατέρας φεύγει για τις «αραπιές». Ακολουθεί η μάνα μου, 24 χρονών νιόπαντρη κοπέλα, με εμένα δύο χρονών στην αγκαλιά της. Τελικά όλη η οικογένεια (με παππού και γιαγιά από την πλευρά του πατρός μου) ζούμε τα χρόνια μετά την εισβολή στην Σαουδική Αραβία, όπου ο οικοδομικός οργασμός δεν σταματά ποτέ! Δε θυμάμαι τίποτα από τότε. Η μάνα μου θυμάται πολλά και μου τα λέει καμιά φορά. Πως μου άρεσαν τα αεροπλάνα και τα αεροδρόμια. Πως έμαθα να «καλαμαρίζω» μιας και έκανα παρέα με τα παιδιά των Ελλαδιτών μηχανικών που ήταν συνάδελφοι με τον πατέρα μου στην «Archirodon». Πως μια φορά είχε ανταπόκριση πτήσης σε μια Βηρυτό που τελούσε υπό βομβαρδισμό (λίγα χρόνια πριν η Βηρυτός ήταν το «Παρίσι της Μεσογείου» όπου είχε πάει για ταξίδι του μέλιτος). Πως επέστρεψε το 1977 στην Κύπρο έγκυος την αδελφή μου και έμενα τεσσάρων χρονών να με κρατά από το χέρι. Και για να κλείσω την παρέκβαση, να πω πως ο πατέρας θα επέστρεφε λίγα χρόνια αργότερα.
Ποια σημάδια επί του εδάφους μάς θυμίζουν τα δύσκολα εκείνα χρόνια; Ποιες ουλές στο δομημένο περιβάλλον μαρτυρούν εκείνο το τέλος εποχής; Η αρχιτεκτονική συμβολίζει, συνήθως, μια ιστορική περίοδο, εκφράζοντας τις συνθήκες που έδωσαν ερέθισμα για την παραγωγή της. Τώρα τα σημάδια της καταστροφής επί των κτηρίων και οι ανοικτές πληγές επί του εδάφους έρχονται να συμβολίσουν το τέλος (της ιστορικής εκείνης περιόδου και ταυτόχρονα του κυπριακού Μοντερνισμού) και να αποτελέσουν ζωντανή μαρτυρία για εκείνη τη χρονολογία, το 1974, καθώς και για τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν.
Η αρχιτεκτονική συμβολίζει, συνήθως, μια ιστορική περίοδο, εκφράζοντας τις συνθήκες που έδωσαν ερέθισμα για την παραγωγή της.
Σκεφτόμουν την κλειστή πόλη της Αμμοχώστου, με εκείνους όλους τους μοντερνιστικούς όγκους να υψώνονται πάνω στην πιο όμορφη αμμουδιά του νησιού. Η «πόλη φάντασμα» δε μας θυμίζει απλώς τα ιστορικά γεγονότα, αποτελεί και μαρτυρία για το τέλος (ίσως και για την αρχή) του κινήματος του Μοντερνισμού στην Κύπρο. Τι θα ήταν κάτι αντίστοιχο για τη Λεμεσό; Ποιο κτήριο θα λέγαμε ότι θα μπορούσε να είναι το μνημείο του τέλους εκείνης της εποχής; Θα το σκεφτόμουν στη συνέχεια. Είχα κουραστεί λίγο με την συγγραφή του άρθρου και είπα να διαβάσω κάτι άλλο, για να ξεφύγω, αλλά φευ! Το απόσπασμα που διαβάζω από το καινούργιο βιβλίο του Αντώνη Γεωργίου («Ένα Αλπούμ Ιστορίες», 2014) με βάζει πάλι στο τρυπάκι του δικού μου άρθρου.
«Όταν πέθανε ο Μακάριος το 1977, πρέπει να ήμουν οκτώ χρονών, ήταν Αύγουστος δεν είχαμε σχολείο… τις υπόλοιπες μέρες τις περάσαμε κόβοντας από τις εφημερίδες φωτογραφίες του Μακαρίου, από την ζωή του και από την κηδεία του και φτιάχνοντας λευκώματα τα οποία κάπου παράπεσαν πια.»
Το MARITIME BUILDING ήταν το κτήριο σύμβολο που έψαχνα. Το κτήριο έμεινε ατέλειωτο συμβολίζοντας το απότομο τέλος μιας εποχής […] και το κύκνειο άσμα του Μοντερνισμού στη Λεμεσό.
Τι μανία και αυτή με τις εφημερίδες! Όλοι στην Κύπρο φυλάγαμε εφημερίδες εκείνη την περίοδο. Και όλοι πίστευαν πως κάποιοι άλλοι θα τους κυνηγήσουν για αυτή τους την πράξη. Θυμήθηκα το κουτί με τις εφημερίδες που φύλαγε η μάνα μου. Ίσως για να δείξει κάποιες και στο πατέρα μου, όταν θα επέστρεφε οριστικά από τη Σαουδική Αραβία. Το είχα πλέον στην κατοχή μου. Φύλαξα και εγώ κάποια φύλλα. Το τελευταίο που φύλαξα ήταν οι Τάιμς του Λονδίνου με πρωτοσέλιδο τη Μερκούρη να μας αποχαιρετά για πάντα. Οι πιο πολλές εφημερίδες στο κουτί, όμως, ήταν από τον Αύγουστο του 1977. Δύο διαφημίσεις, που είχα επισημάνει πιο παλιά σε δύο από τις παλιές αυτές εφημερίδες, σκέφτηκα πως θα ήταν η απάντηση στο ερώτημα που έθεσα λίγες γραμμές πιο πάνω.
«Τα Νέα», 7 Αυγούστου 1977: «Πώς να αντέξει αυτή η καρδία;», «Μακάριος: Ποτέ δεν πίστεψα ότι μπορεί να πάθει κάτι η καρδιά μου», και στα εσωτερικά φύλλα η διαφήμιση που έψαχνα: «MARITIME BUILDING, στην πιο εμπορική περιοχή της Λεμεσού και πάνω στην λεωφόρο Ομονοίας, που οδηγεί στο μεγαλύτερο λιμάνι της Κύπρου, άρχισε να κτίζεται ο κολοσσός της Α. ΠΙΕΡΗΣ ΕΣΤΕΗΤΣ ΛΤΔ, το MARITIME BUILDING. Θα είναι το μεγαλύτερο κτιριακό συγκρότημα της Κύπρου και θα περιλαμβάνη καταστήματα και γραφεία, χώρο σταθμεύσεως, καφετέριες και αποθηκευτικό χώρο».
[…] το MARITIME BUILDING στη λεωφόρο Ομονοίας, παραμένει όχι μόνο ατέλειωτο από το 1977, αλλά και κτήριο «φάντασμα».
Διαφήμιση της A. Pieris Estates Ltd στην εφημερίδα «Τα Νέα» (07.08.1977), © Αρχείο Φειδία Παυλίδη
«Φιλελεύθερος», 7 Αυγούστου 1977: «Η καρδιά της Κύπρου θα πάλλη στον ρυθμό που Εκείνος (sic) άφησε», και στις εσωτερικές σελίδες η δεύτερη διαφήμιση που έψαχνα. «MARITIME BUILDING, στην λεωφόρο Ομονοίας απέναντι από το νέο λιμάνι Λεμεσού, σύντομα με την αποπεράτωση του MARITIME η περιοχή του νέου λιμανιού της Λεμεσού θα πάρη την όψη μιας ακμάζουσας εμπορικής και τουριστικής πόλης και η λεωφόρος Ομονοίας θα καταστή η σφριγηλή αρτηρία της που θα παίρνη τον ρυθμό της από την καρδιά της: το MARITIME BUILDING».
Διαφήμιση της A. Pieris Estates Ltd στην εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» (07.08.1977), © Αρχείο Φειδία Παυλίδη
Και όμως δε διάβαζα τα «Καρδιολογικά Νέα». Διαφημίσεις και ειδήσεις όλα περιστρέφονταν γύρω από καρδιές. (α) Την καρδιά του Μακαρίου που έπαψε τελικά να πάλλεται, προς διάψευση των δικών του ιατρικών γνωματεύσεων και προς έκπληξη της τριτοκοσμικής ανωριμότητάς μας που ήθελε τον ηγέτη της μη υποκείμενο στην ανθρώπινη μοίρα. Και (β) την «καρδιά» της περιοχής του λιμανιού της Λεμεσού, το MARITIME BUILDING, που δεν κτύπησε ποτέ. Το MARITIME BUILDING ήταν το κτήριο σύμβολο που έψαχνα. Το κτήριο έμεινε ατέλειωτο συμβολίζοντας το απότομο τέλος μιας εποχής (εκμοντερνισμού του κράτους και απο-αποικιοποίησης, αλλά και πολιτικών συγκρούσεων και αστάθειας) και το κύκνειο άσμα του Μοντερνισμού στη Λεμεσό. Βρίσκω ακόμα πιο συμβολικό, και από το ίδιο το ατέλειωτο κτήριο, τη διαφήμισή του σε εκείνα τα κιτρινισμένα φύλλα των εφημερίδων με φωτογραφίες εκσκαφέων και εργατών να «σπάζουν τον βράχο που θα δεχθή το σεπτό σκήνωμα του Εθνάρχη».
Το ατέλειωτο, από το 1977, MARITIME BUILDING στη λεωφόρο Ομονοίας στη Λεμεσό, © Φειδίας Παυλίδης, 2014
Η εταιρεία A. Pieris Estates Ltd, συνεργαζόμενη με τους αρχιτέκτονες Νίκο Λαγούτη και Άκη Χαραλάμπους, έκτισε στη Λεμεσό κτήρια που αποτελούν μέχρι και σήμερα χαρακτηριστικά τοπόσημα. Τα πιο πολλά κτίστηκαν λίγο πριν την εισβολή, σε μια προσπάθεια να ανταγωνιστούν σε ύψος και μοντερνιστική ποιότητα τις πολυκατοικίες που κτίζονταν εκείνη την εποχή στην Αμμόχωστο. Πολλές αναπτύξεις της εταιρείας αποπερατώθηκαν τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν την εισβολή. Το PIERIS COURT, στη γωνία των οδών Γεωργίου Καραϊσκάκη και Χρυσορογιατίσσης άρχισε να ανεγείρεται το 1973 για να τελειώσει το 1975, ενώ το ATHENAEUM COURT, στη λεωφόρο Αμαθούντος, άρχισε να κτίζεται το 1972 για να παραδοθεί τελικά λίγο μετά τα γεγονότα του 1974. Το τελευταίο έργο της εταιρείας, το MARITIME BUILDING στη λεωφόρο Ομονοίας, παραμένει όχι μόνο ατέλειωτο από το 1977, αλλά και κτήριο «φάντασμα». Λέγεται πως ο λόγος για τη μη αποπεράτωσή του είναι τα οικονομικά προβλήματα που οδήγησαν στο κλείσιμο της ιδιοκτήτριας εταιρείας. Δεν ξέρω αν τα οικονομικά προβλήματα ήταν λόγω εσωτερικών δυσκολιών ή απλώς λόγω του τέλους του οικοδομικού οργασμού που ήρθε μαζί με την εισβολή του 1974. Όπως και να έχει, ο μοντερνιστικός όγκος επί της λεωφόρου Ομονοίας παραμένει εκεί, για να μας θυμίζει το τέλος εποχής. Την απότομη διακοπή της ανάπτυξης και της ευφορίας που χαρακτήρισε τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του κράτους. Τα brise-soleil, όπως τα παρουσιάζει το τρισδιάστατο της διαφήμισης του 1977 που είχα ανακαλύψει στις παλιές εφημερίδες, δε θα τοποθετηθούν ποτέ πάνω στον μπετονένιο σκελετό και ο «κολοσσός» της A. Pieris Estates Ltd δε θα καταφέρει ποτέ να μετατρέψει την περιοχή Ομονοίας στην ακμάζουσα περιοχή της Λεμεσού. Η κοινωνική γεωγραφία της πόλης θα αλλάξει. Η Λεμεσός θα πρέπει πλέον να φιλοξενήσει πενήντα και πλέον χιλιάδες πρόσφυγες. Ακολουθεί μια περίοδος άναρχης επέκτασης της πόλης, προχειρότητας, έλλειψης ποιότητας στο σχεδιασμό και κακών κατασκευών.
Το ατέλειωτο, από το 1977, MARITIME BUILDING στη λεωφόρο Ομονοίας στη Λεμεσό, © Φειδίας Παυλίδης, 2014
