• Eleonora Antoniadou
• On October 31, 2014
• http://www.cy-arch.com

της Ελεονώρας Αντωνιάδου

Τουαλέτες γυναικείες, τουαλέτες ανδρικές.

Φυσικό σας ακούγεται;

Και εμένα.

Μερικοί χώροι, χώροι όπως τους προαναφερθέντες, έχουν έμφυλο χαρακτήρα.

Η χρήση των  χώρων αυτών, αυτή που κατέχουν ή αυτή για την οποία είναι προορισμένοι συνδέεται και προσδιορίζεται φυλετικά (με βάση το φύλο, δηλαδή).

Σκίτσο: Φύλο και Χώρος 1 © Άννα Αποστόλου 2014 

Σχετικά πρόσφατα, άρχισε να μελετάται η σχέση φύλου και χώρου στην αρχιτεκτονική και φαίνεται ότι είναι άμεσα εμπνευσμένη από άλλα επιστημονικά πεδία όπως η γεωγραφία, η ανθρωπολογία, οι κοινωνικές επιστήμες, η ιστορία της τέχνης, η ιστορία του κινηματογράφου, η ψυχανάλυση και η φιλοσοφία.

Η μελέτη αυτή συνδέεται άμεσα με φεμινιστικά κινήματα και την δουλεία των ίδιων των φεμινίστριων στα πεδία αυτά.

Πότε ένας χώρος μπορεί να χαρακτηριστεί ως έμφυλος; […] Έχει ανατραπεί ο ανδροκεντρικός χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας;

Η δεκαετία του 70, στην οποία και σημειώνεται  έντονα η δράση του φεμινιστικού κινήματος, ήταν και η δεκαετία στην οποία για πρώτη φορά αναπτύσσεται κριτική σε ζητήματα που αφορούν την πόλη και την αρχιτεκτονική σε σχέση με το φύλο, κυρίως την Αμερική και σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης. Σε όλα τα επιστημονικά πεδία, η γυναίκα πρώτα πέρασε από το στάδιο που έπρεπε να γίνει αποδεκτή  πρώτα ως επιστήμονας, που ακόμα δεν είμαι σίγουρη κατά πόσο το έχει επιτύχει αυτό – αλλά αυτή είναι μια άλλη συζήτηση που ευελπιστώ να την ανοίξω πολύ σύντομα ως συνέχεια της γενικής θεματικής Φύλο και Χώρος- ,και στην συνέχεια έθεσε η ίδια το γυναικείο φύλο ως αντικείμενο μελέτης συγκρινόμενο πάντα με την «κανονική ομάδα» των (αρτιμελών, λευκών, ετεροφυλόφιλων, μεσοαστών) ανδρών.  Οι μελέτες αυτές διερεύνησαν τη σχέση γυναίκα-χώρος, γυναίκα-πόλη, γυναίκα-κατοικία, με στόχο την επανεξέταση των προσεγγίσεων και των θεωριών του χώρου από φεμινιστική σκοπιά. Η νέα λοιπόν «οπτική» στα ζητήματα του χώρου, διερευνούσε τις επιπτώσεις της κοινωνικής ανισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, τόσο στις θεωρίες όσο και στις πρακτικές της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής.

Η μελέτη των φύλων φαίνεται να εξαπλώνεται ως αντικείμενο έρευνας σε όλο τον σύγχρονο αναπτυγμένο κόσμο και οδήγησε σε περισσότερο λεπτομερείς αναλύσεις. Ιδιαίτερα στο πλαίσιο της κριτικής Γεωγραφίας, στην Αγγλία, τις ΗΠΑ και αργότερα στην Ολλανδία και την Ισπανία, οι φεμινιστικές προσεγγίσεις διαφόρων αποχρώσεων αποτέλεσαν ένα από τα πιο ανανεωτικά και δυναμικά πεδία έρευνας και θεωρητικής παραγωγής, άνοιξαν νέους δρόμους και αμφισβήτησαν καθιερωμένες έννοιες και μεθόδους.

Οι γυναίκες ιστορικά ταυτίστηκαν με τον ιδιωτικό χώρο, τον οικιακό, την μη αμειβόμενη εργασία και την ιδιωτικότητα του σπιτιού – δηλαδή με ό,τι απαξιώνεται στις δυτικές κοινωνίες –

Διαχρονικά οι έρευνες αυτές ταυτίζονται σε μία υπόθεση εργασίας η οποία έχει να κάνει με τον δευτερεύοντα ρόλο της γυναίκας στο ζήτημα της δόμησης του χώρου, με τρόπους που μέχρι και σήμερα αποτέλεσαν ένα από τα στοιχεία που προώθησαν αυτήν ακριβώς την ανισότητα, όχι απλά αντανακλώντας την αλλά αναπαράγοντας την. 

Εμένα σαν αρχιτέκτονα, σαν γυναίκα αλλά και σαν  χρήστη της σύγχρονης πόλης και μέρος ενός κοινωνικού συνόλου μου γεννώνται πολλά ερωτήματα για την σχέση φύλου και χώρου.

Πότε ένας χώρος μπορεί να χαρακτηριστεί ως έμφυλος; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου χώρου; Πώς δημιουργούνται οι έμφυλοι χώροι; Ο αρχιτέκτονας είναι αυτός που καθορίζει το φύλο του χρήστη ή η εμπλοκή της καθημερινής δραστηριότητας του ανθρώπου έρχεται να προσδιορίσει την ταυτότητα του χώρου και κατ’ επέκταση τον έμφυλο του χαρακτήρα;

Πού βρίσκεται σήμερα αυτός ο προβληματισμός; Έχει ανατραπεί ο ανδροκεντρικός χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας; Σήμερα μιλάμε μόνο για την ανάδειξη της γυναικείας οπτικής στα ζητήματα του χώρου ή μιλάμε και για το φύλο της αρχιτεκτονικής;

Το «νοικοκυριό» και η κατοικία έχουν συνδεθεί με το γυναικείο φύλο, όσο και αν έχει αναπτυχθεί  ο σχεδιασμός της κατοικίας και οι αντιλήψεις περί αυτού.

Θέλοντας να απαντήσω σε τέτοια ερωτήματα, τα οποία θα ήταν αφελές να πιστεύαμε ότι θα απαντηθούν εύκολα, θα αναφέρω ένα παράδειγμα καθαρά βιωματικό.

«Η κουζίνα είναι για την γυναίκα», σίγουρα δεν είναι η πρώτη φορά που το ακούτε.

Η οικιακή κουζίνα έχει ένα ιδιαίτερα έμφυλο χαρακτήρα και προσδιορίζεται ως γυναικεία λόγω της κοινωνικής σύνδεσης της δραστηριότητας του μαγειρέματος με τις γυναίκες. Από την άλλη η κουζίνα ενός εστιατορίου, που συνήθως η μαγειρική γίνεται από σεφ, προσδιορίζεται ως ανδρική.

Οι φυλετικοί  αυτοί χαρακτηρισμοί  του χώρου, δεν που έχουν ορισθεί από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό τους, αλλά έχουν μάλλον μετασχηματιστεί μέσα από την καθημερινή τους χρήση και την κοινωνική φόρτιση τους.

Σκίτσο: Φύλο και Χώρος 2 © Άννα Αποστόλου 2014

Παράλληλα η ιδιωτική και δημόσια διάκριση του χώρου ίσως μας βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση. Οι γυναίκες ιστορικά ταυτίστηκαν με τον ιδιωτικό χώρο, τον οικιακό, την μη αμειβόμενη εργασία και την ιδιωτικότητα του σπιτιού – δηλαδή με ό,τι απαξιώνεται στις δυτικές κοινωνίες – ενώ οι άνδρες με την αμειβόμενη εργασία, το δημόσιο χώρο, τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή της πόλης – με όλα όσα  οι κοινωνίες αυτές αξιολογούν ως σημαντικά. Το «νοικοκυριό» και η κατοικία έχουν συνδεθεί με το γυναικείο φύλο, όσο και αν έχει αναπτυχθεί  ο σχεδιασμός της κατοικίας και οι αντιλήψεις περί αυτού. Από την άλλη ο δημόσιος χώρος της πόλης, έχει ταυτιστεί με την αντρική φυσιογνωμία. Φυσικά η ανάπτυξη του καπιταλισμού, και κατ επέκταση η δραστηριότητα της κατανάλωσης  και του «shopping» ας εξαιρεθούν της συζήτησης γιατί έχουν συνδεθεί κοινωνικά και κάτω από άλλες συνθήκες, που δεν είναι μέρος αυτής της συζήτησης, με την γυναίκα.

Στο μυαλό όμως όλων μας, όταν αναφερόμαστε στον δημόσιο χώρο και σε απλές δραστηριότητες που διεξάγονται σε αυτό, κυρίως προς ψυχαγωγία, έχουμε την ανδρική φιγούρα.

Έχει περάσει ποτέ από το μυαλό σας, σαν εικόνα και μόνο, δύο γυναίκες να κάθονται σε μια δημόσια πλατεία και να παίζουν τάβλι.

Μπορεί. Αλλά  σίγουρα δεν είναι η εικόνα αυτή που αυτόματα σας έρχεται στο μυαλό όταν σκεφτείτε δύο άτομα να παίζουν τάβλι σε δημόσιο χώρο.

Και αυτό γιατί η δραστηριότητα αυτή, αλλά και ο χώρος ο ίδιος είναι ήδη φορτισμένος με τον ανδρικό χαρακτήρα.

Η μνήμη δηλαδή, και ιδιαίτερα η μνήμη του χώρου, παίζει μεγάλο ρόλο στον έμφυλο χαρακτήρα του ίδιου του χώρου, και ακόμα και με την αστική ανάπτυξη  και την επανεξέταση των προσεγγίσεων και των θεωριών δεν δίνει και πολλές ευκαιρίες αλλαγής.

Δίνοντας την ώθηση για περαιτέρω ανάλυση των ζητημάτων που αφορούν φύλο και χώρο, ήθελα να ξεκαθαρίσω ότι στις σύγχρονες συζητήσεις περί φύλου και μάλιστα κοινωνικού φύλου χρήσιμο θα ήταν η αναφορά προς τις γυναίκες να μην εξακολουθήσει να γίνεται ως μια ενιαία κατηγορία.

Παρόλο που η έννοια κοινωνικό φύλο διατηρεί την κεντρικότητα της, η έμφαση πρέπει να  μετατίθεται στην αναγνώριση των διαφορών που ενυπάρχουν μέσα στην συγκρότηση της έννοιας φύλο: διαφορές λόγω ηλικίας, κοινωνικής τάξης, φυλής, σεξουαλικών προτιμήσεων, τόπου καθώς και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων.

Οι μετατοπίσεις αυτές  θα δώσουν την δυνατότητα διερεύνησης και αμφισβήτησης της μιας και μοναδικής αλήθειας η οποία ταυτίζεται με την συλλογική ταυτοποίηση.