του Νικόλα Χριστοφίδη

”Architecture is the learned game, correct and magnificent, οf forms assembled in the light”, Le Corbusier

Ανάμεσα στους δύο αντίποδες, φως – σκοτάδι, το φως μπορεί να λειτουργήσει ως στοιχείο συνειδητού σχεδιασμού ενός χώρου, δηλαδή ως “φωτισμός“.

Παρά το γεγονός ότι η διαφορά του σκοταδιού από το φως είναι φαινομενικά ποσοτική, εντούτοις στην πραγματικότητα το φως επιδρά στους ανθρώπους πολύ πέρα από το αισθητό – διότι επηρεάζει το σωματικό/συνειδητό, αλλά ασυναίσθητα και εξίσου το συναισθηματικό/υποσυνείδητο επίπεδο. Κατ’ επέκταση το φως, ως άυλη-ύλη, μπορεί να αναφέρεται εξίσου στο υλικό, αλλά ταυτόχρονα και στο συμβολικό και φιλοσοφικό πεδίο. Στη δική μας κουλτούρα για παράδειγμα, το φως συμβολίζει τη γνώση, την αλήθεια, το καλό – διότι αποκαλύπτει, φανερώνει και οδηγεί. Αντίστροφα το σκοτάδι συνδέεται με το κρυφό, το πονηρό, το κακό, το καταχθόνιο.

Είναι επιστημονικά πάντως διακριβωμένο, ότι η ορμονική/βιολογική και ψυχολογική μας ισορροπία εξαρτώνται άμεσα – επηρεάζονται θετικά, ή αρνητικά – ανάλογα με το χρόνο που το σώμα μας εκτίθεται στο φως, είτε φυσικό, είτε τεχνητό. Η οπτική μας αντίληψη και η συναισθηματική μας ευεξία επηρεάζονται επίσης από την ένταση, τις αντιθέσεις, τη χροιά και το χρώμα του φωτισμένου χώρου. Το βιολογικό μας ρολόι και ο ύπνος μας έχουν τέλος κι’ αυτά άμεση σχέση με την έκθεση μας στο φώς.

Η ΟΠΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Τα αισθητήρια όργανα της όρασης, οι οφθαλμοί, λειτουργώντας ακριβώς όπως μια φωτογραφική μηχανή, συλλέγουν μέσω της ίριδας/διαφράγματος που διαθέτουν το εκπεμπόμενο, ή ανακλώμενο από τα αντικείμενα του περιβάλλοντος φως και το εστιάζουν μέσω του φακού πάνω στο οπτικό κέντρο, ενεργοποιώντας εξειδικευμένα φωτοευαίσθητα κύτταρα που βρίσκονται σ’ αυτό. Τα κύτταρα αυτά στη συνέχεια μεταδίδουν τις οπτικές πληροφορίες ως ηλεκτρικά ερεθίσματα μέσω του οπτικού νεύρου στον εγκέφαλο για περαιτέρω επεξεργασία.

Ο εγκέφαλος πάλι, σε πραγματικό χρόνο, αξιολογεί, ιεραρχεί και συσχετίζει τις νέες πληροφορίες, τόσο μεταξύ τους, όσο και με εικόνες, ή άλλες πληροφορίες και εμπειρίες που είναι αποθηκευμένες στη μνήμη – αυτές με τη σειρά τους παραπέμπουν σε ουδέτερα, αρνητικά, ή θετικά συναισθήματα.

Μ’ αυτόν τον τρόπο αποκτούμε μια συνολική, συνεχόμενη, προσωπική οπτική αντίληψη του περιβάλλοντος μας. Μια δική μας, έγχρωμη, τρισδιάστατη, στερεοσκοπική εμπειρία του χώρου, η οποία διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, αφού έχει σχέση με τη φυσική και ψυχολογική του κατάσταση, αλλά και την κουλτούρα, τις εμπειρίες και τα πρότυπα του.

ΤΟ ΦΩΣ ΩΣ ΜΕΣΟ

Εγκατάσταση “Light art” James Turell, Photo by Florian Holzherr © James Turrell

Το φως λοιπόν δημιουργεί σε πραγματικό χρόνο μια υποκειμενική αντίληψη για το εκάστοτε περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε και είναι το πρωταρχικό μέσο οπτικής πληροφόρησης που διαθέτουμε. Κατ’ επέκταση ο «φωτισμός» ενός  χώρου, το φώς δηλαδή ως αποτέλεσμα συνειδητής ανθρώπινης παρέμβασης – της φωτιστικής μελέτης – είναι ένα μέσο πληροφόρησης και επικοινωνίας. O φωτισμός έτσι είναι τελικά ένα μέσο ανθρώπινης έκφρασης και άρα πολιτισμού.

Ως εκφραστικό μέσο και άρα μέσο μετάδοσης συναισθημάτων, ο φωτισμός βρίσκει τις πιο εξεζητημένες του εφαρμογές στο χώρο της τέχνης, ως “light art”, αλλά και στο χώρο της θεατρικής σκηνής.

Ο θεατής μιας θεατρικής παράστασης διαπιστώνει πως η δυναμική εναλλαγή φωτεινών σκηνών σε άμεση σχέση με τα δρώμενα – ο τονισμός των σκηνικών και των ηθοποιών με αυξομειώσεις στις εντάσεις και διαφορετικές υφές, το απόλυτο σκοτάδι και η διαφοροποίηση των χρωμάτων του φωτισμού καθώς κι άλλες τεχνικές που χρησιμοποιεί ο σκηνικός φωτιστής – δημιουργούν ενδιαφέρον, εκπλήξεις, εντάσεις, ψευδαισθήσεις. Ο σκηνοθέτης έτσι, σε συνεργασία με τον φωτιστή και με μέσο το φώς, δημιουργεί οπτικές εμπειρίες που υποβάλλουν τα συγκεκριμένα συναισθήματα που επιθυμεί. Εντυπώσεις μάλιστα που πολλές φορές βρίσκονται πολύ πέραν από τις φυσικές ιδιότητες του ίδιου του χώρου της θεατρικής σκηνής.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ

Αρχιτεκτονικός φωτισμός κατοικίας, Πηγή: Architizer.com

Η χρήση του φωτισμού ως μέσου μπορεί να λειτουργήσει με ανάλογο τρόπο και σ΄ άλλους δημόσιους ή ιδιωτικούς χώρους, μάλιστα σ’ αυτούς της κατεξοχήν προσωπική μας σκηνής – της κατοικίας!

Με το φωτισμό οι χώροι απλοποιούνται, ή καθίστανται μια περίπλοκη και συναρπαστική οπτική και συναισθηματική εμπειρία ανακάλυψης. Αποκτούν προοπτική και καθίσταται τρισδιάστατοι – επεκτείνονται, ή σμικρύνονται, ψηλώνουν, ή χαμηλώνουν, υπάρχουν, ή δεν υπάρχουν! Σηματοδοτούνται με το φως γνώριμα στοιχεία, καθορίζονται τα όρια. Οι χώροι φαίνονται φιλόξενοι, φιλικοί, ασφαλείς, ή αντίστροφα δείχνουν σκοτεινοί και μυστήριοι. Δημιουργούνται διαδρομές, καθορίζονται ζώνες για ξεκούραση, παρατήρηση, ή συναναστροφή. Αναδεικνύονται και ιεραρχούνται μέσα στο χώρο και σε σχέση μ΄ αυτόν μορφολογικά και διακοσμητικά στοιχεία, υφές και λεπτομέρειες, ενδιαφέροντα αντικείμενα, έργα τέχνης, συλλογές, αλλά και οι ίδιοι οι άνθρωποι. Η δομή δηλαδή των χώρων – σκηνικών της ανθρώπινης δράσης μπορεί να αναδεικνύεται, ή να αναιρείται, ανάλογα με τη βούληση του φωτιστή – σκηνοθέτη – ή του χρήστη. Μάλιστα με την υιοθέτηση ενός δυναμικού συστήματος φωτισμού σύγχρονης τεχνολογίας, ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να μεταβάλλει με ευκολία φωτεινή ένταση, χρώμα, υφή – οι φωτισμένοι χώροι μπορούν να γίνονται πλέον διαδραστικοί – οι ίδιοι οι χρήστες, ανάλογα με τη διάθεσή τους, να γίνονται πρωταγωνιστές, κομπάρσοι, ή θεατές στην προσωπική τους σκηνή!

Στο πλαίσιο λοιπόν μιας μελέτης αρχιτεκτονικού φωτισμού, οι οπτικές αυτές εναλλακτικές εμπειρίες, οι φωτεινές δηλαδή σκηνές και οι συνδυασμοί τους, κωδικοποιούνται και είναι στην απόλυτη διάθεση του αρχιτέκτονα και των χρηστών.  Αυτό είναι όμως δυνατό μόνο όταν αρχιτέκτονας και μελετητής φωτισμού βρίσκονται σε απόλυτη δημιουργική επικοινωνία και συνεργασία από το πλέον πρώιμο στάδιο του σχεδιασμού – όπως ακριβώς βρίσκονται ο σκηνοθέτης και ο φωτιστής ενός θεατρικού έργου!  Έτσι ο αρχιτεκτονικός φωτισμός, σε συνέπεια πάντοτε με την αφήγηση της αρχιτεκτονική μελέτης (της οποίας εξάλλου αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα και αναπόσπαστο μέρος), επιτρέπει στο χρήστη να βιώνει το αρχιτεκτόνημα σαν μια ιδιαίτερη, δυναμική οπτική εμπειρία σε πραγματικό χρόνο.

Ως αρχιτεκτονικό φωτισμό λοιπόν εννοούμε το ενιαίο, ολικό και αρμονικά ενσωματωμένο στο κτήριο τεχνικό σύστημα, που με τη χρήση φυσικών ή/και τεχνητών πηγών, παρέχει φως σχεδιασμένο ώστε να εξυπηρετεί τους χρήστες και την αρχιτεκτονική αφήγηση.

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΦΩΤΙΣΜΟΥ

Αρχιτεκτονικός Τεχνητός Φωτισμός, Πηγή: Architizer.com

Aρχιτεκτονικός Φυσικός Φωτισμός, © Ateliers Jean Nouvel

Το φως ως Υλικό-Άυλο μέσο στα χέρια ενός ικανού μελετητή αρχιτεκτονικού φωτισμού, μπορεί να παρομοιασθεί με το χρώμα στα χέρια ενός ταλαντούχου ζωγράφου. Χρησιμοποιώντας σαν καμβά το σκοτάδι και χρωστήρα το φως, την σκιά και μια παλέτα χρωμάτων, θερμών-ψυχρών/φωτεινών- σκοτεινών, ο μελετητής/φωτιστής προσπαθεί να συνθέσει μια οπτική εικονική, τρισδιάστατη πραγματικότητα που ταυτόχρονα εξυπηρετεί τις χρηστικές ανάγκες,  αλλά εκφράζει και μεταδίδει το συναίσθημα του κτηρίου και του δημιουργού του.

Το κτήριο δεν αντιμετωπίζεται ως μια δισδιάστατη κάτοψη –  ένα χαλί που πρέπει να πλουμιστεί με όμορφα φωτιστικά σώματα σε τακτοποιημένες συμμετρικές διατάξεις, ώστε να φωτίζουν ομοιόμορφα το πάτωμα. Το κτήριο νοείται πλέον ως τρισδιάστατη κατασκευή – η προοπτική εμπειρία, οι κάθετες επιφάνειες, η σχέση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων αναδεικνύονται και κυριαρχούν, αφού πάτωμα και οροφή ελάχιστα εμπίπτουν στο σύνηθες οπτικό πεδίο του παρατηρητή! Πρωταρχική σημασία για τον μελετητή αρχιτεκτονικού φωτισμού αποκτά το ίδιο το φως και η πολύπλοκη τρισδιάστατη οπτική εμπειρία του χώρου που αυτό παρέχει.

Τα φωτιστικά σώματα θεωρούνται περισσότερο ως εργαλεία ακριβείας,  μέρη ενός ολικού συστήματος του κτηρίου, παρά ως διακοσμητικά/λειτουργικά εξαρτήματα. Η  αρμονική, σε αισθητικό επίπεδο, φυσική ενσωμάτωση του συστήματος φωτισμού και των εξαρτημάτων του στο αρχιτεκτόνημα και τους περιβάλλοντες χώρους είναι επίσης κυρίαρχο μέλημα του.

Εργαλεία φωτισμού, Πηγή: Erco Lighting

Εργαλεία φωτισμού, Πηγή: Macrolux lighting

Σε λειτουργικό πάλι επίπεδο, η επιτυχής ενσωμάτωση του φωτισμού στο αρχιτεκτόνημα, είτε τεχνητού, είτε φυσικού, εξαρτάται από πολλές παραμέτρους, τόσο μετρήσιμες, φυσικές, ποσοτικές, όσο και από μη μετρήσιμες, ποιοτικές παραμέτρους.

Είπαμε ότι η ορμονική και ψυχολογική μας ισορροπία εξαρτώνται άμεσα,  επηρεάζονται  θετικά, ή αρνητικά, ανάλογα με το χρόνο που το σώμα μας εκτίθεται στο φως. Είναι γνωστό ότι μακρές περίοδοι στο σκοτάδι οδηγούν τους ανθρώπους σε κατάθλιψη και την αδράνεια. Αντίθετα υψηλές εντάσεις φωτισμού, μάλιστα ομοιόμορφου, λευκού φωτός προσομοιάζουν στο φως της καλοκαιρινής ημέρας. Τέτοιες οπτικές συνθήκες οδηγούν σε αισθήματα εφορίας και εγρήγορσης και βοηθούν τις νοητικές εργασίες – εργαζόμαστε έτσι πιο αποδοτικά, λειτουργούμε πιο ομαδικά, μπορούμε να είμαστε πιο οργανωμένοι και να εκτελούμε εργασίες που απαιτούν ταχύτητα και υψηλή ακρίβεια.

Χαμηλές εντάσεις ψυχρού λευκού, ή χρωματιστού φωτός με έντονες φωτοσκιάσεις παραπέμπουν στο σεληνόφως, την ηρεμία και το μυστήριο της νυκτερινής φύσης: προάγουν αισθήματα χαλάρωσης, εσωστρέφειας, ερωτισμού.

Ή πάλι συγκεντρωμένο τοπικό θερμό φως, π.χ. φωτισμός από κεριά φέρνει συνειρμούς της αρχέγονης εστίας – φωτιάς, θαλπωρή της προϊστορικής κατοικίας – σπηλιάς: τέτοιες συνθήκες προάγουν τη συναναστροφή – φαγητό, φιλία, εμπιστοσύνη. Ακόμη πολύ χαμηλός φωτισμός συνδέεται με μνήμες ασφάλειας της εμβρυακής κατάστασης: προάγει τη νύστα και τον ύπνο.

Θάμβωση από γυμνές πηγές, ή ακατάλληλα φωτιστικά σώματα και μεγάλες αντιθέσεις στη λαμπρότητα γειτονικών επιφανειών αποφεύγονται. Με την αποφυγή ορατών πηγών φωτισμού και τη διακριτική ένταξη των φωτιστικών σωμάτων και του λοιπού φωτιστικού εξοπλισμού στο χώρο εξασφαλίζονται συνθήκες οπτικής άνεσης, ενώ δημιουργείται η μαγική αίσθηση ότι τα ίδια τα αντικείμενα εκπέμπουν το φως.

Τονισμένος φωτισμός υψηλότερης στάθμης με καλή ομοιομορφία βοηθά ώστε να εξυπηρετούνται ειδικότερες οπτικές ανάγκες των χρηστών: μελέτη, φαγητό, συναναστροφή, προετοιμασία φαγητού, ξύρισμα, μακιγιάζ.

Η εύκολη κι ασφαλής κυκλοφορία διασφαλίζεται επίσης με φωτισμό ικανής στάθμης και κατάλληλης χροιάς ώστε εμπόδια όπως σκαλιά, ή αλλαγές επιπέδων να είναι εύκολα αναγνωρίσιμα.

Οι γωνίες πρόσπτωσης, η ένταση και η χροιά του φωτός παρέχουν ευχάριστες, φυσικές σκιές και ικανοποιητικές αντιθέσεις στο χώρο. Με τις κατάλληλες σκιές, τονισμό και χρώμα συγκεκριμένα αντικείμενα στο χώρο, οι λεπτομέρειες, η υφή και το χρώμα τους αναδεικνύονται.

Ενδιάμεσες ζώνες φωτισμού βοηθούν ώστε να προσαρμόζεται ομαλά η όραση των χρηστών κατά τη κίνησή τους από εξωτερικούς σε εσωτερικούς χώρους και αντίστροφα.

Φωτιστικά σώματα “design”, © Duvall-Furnier Architects

Διακοσμητικά φωτιστικά, ως ενδιαφέροντα αντικείμενα design, αποτελούν κι αυτά ιδιαίτερα στοιχεία της φωτιστικής μελέτης ενός χώρου κατοικίας. Εφόσον λοιπόν έχουν την ορθή φυσική κλίμακα και παρέχουν την κατάλληλη ένταση και κατανομή φωτός, συνυπάρχουν, ή αντικαθιστούν, ή συμπληρώνουν  το λειτουργικό φωτισμό και δίδουν ιδιαίτερο αισθητικό ενδιαφέρον. Με το ξεχωριστό τους σχήμα, χρώματα και υλικά, συμπληρώνουν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τονίζουν το ύφος και την προσωπικότητα του χώρου.

ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΙΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Ο μελετητής αρχιτεκτονικού φωτισμού, στα πλαίσια της νομοθεσίας και της γενικότερης δέσμευσης της σύγχρονης κοινωνίας για τη δραστική μείωση των εκπομπών ατμοσφαιρικών ρύπων, υιοθετεί σύγχρονες φωτιστικές τεχνολογίες που εξοικονομούν ενέργεια και προάγουν την αποφυγή της φωτορύπανσης και της σπάταλης, ενώ μειώνουν σημαντικά το οικολογικό ίχνος του κτηρίου.

Ο μελετητής λοιπόν,  με περιβαλλοντική συνείδηση και γνώμονα την ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας, αποφεύγει αχρείαστα φωτιστικά σώματα και υλικά, προάγει μάλιστα όσο είναι αυτό δυνατό τη χρήση του φυσικού φωτός, ελεγχόμενου όμως, χωρίς θερμικά κέρδη, θάμβωση και έντονες σκιές.  Ο φυσικός φωτισμός σε συνδυασμό με τη χρήση σύγχρονων φωτιστικών σωμάτων υψηλής απόδοσης και ακρίβειας, με «έξυπνα» συστήματα ελέγχου, μειώνουν δραστικά την κατανάλωση ενέργειας φωτισμού σε χώρους όπως αυτοί της εργασίας, ενώ παρέχουν ευχάριστες συνθήκες και βελτιώνουν την παραγωγικότητα των χρηστών.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Φωτισμός και αρχιτεκτονική σε αρμονία, Πηγή: Architizer.com

Η αντίληψη του φωτισμένου χώρου ως εμπειρία, ως δηλαδή υποκειμενική αποκωδικοποίηση μιας αλληλουχίας οπτικών πληροφοριών – εικόνων – εντυπώσεων – μνημών, σχηματίζεται εν μέρει σε σχέση με το εμπειρικό, ψυχολογικό και πολιτιστικό υπόβαθρο του παρατηρητή, αλλά κυρίως επηρεάζεται από τις συνειδητές προθέσεις του μελετητή φωτισμού και κατ’ επέκταση του ίδιου του αρχιτέκτονα.

Ο φωτισμός με την πιο πάνω έννοια ενός χώρου, ούτε είναι τυχαίος, ούτε μπορεί να γίνεται εμπειρικά!  Είναι αποτέλεσμα συνειδητού και λεπτομερούς σχεδιασμού ενός ολοκληρωμένου τεχνικού συστήματος του κτηρίου, αποτελούμενου από επιμέρους στοιχεία που επιλέγονται με μεγάλη προσοχή: πηγές φωτισμού, φωτιστικά σώματα, συστήματα και προγράμματα ελέγχου. Ο επακριβής προσδιορισμός όλων των φωτιστικών παραμέτρων – ποιοτικών και ποσοτικών και ο σχεδιασμός ενός ολικού συστήματος που εξασφαλίζει την ελεγχόμενη αναπαραγωγή φωτεινών σκηνών που συνάδουν με τις ανάγκες της αρχιτεκτονικής αφήγησης και τη βούληση των χρηστών του, καθώς και η απόλυτη εναρμόνιση του φωτός, τεχνητού και φυσικού στο αρχιτεκτόνημα, αποτελούν το αποκλειστικό αντικείμενο της μελέτης αρχιτεκτονικού φωτισμού.

Νικόλας Χριστοφίδης