ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

Γιάννης Αγησιλάου, Γιώργος Καλαβάς

2013 | Υλοποιημένο | 1072 τ.μ.

Εντός των Τειχών Λευκωσία, Κύπρος

Προϋπάρχουσα κατάσταση. Κεντρικά το υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο. Πριν την επέμβαση το τεμάχιο χρησιμοποιείτο σαν άτυπος χώρος στάθμευσης και σαν χώρος για μπάζα και σκουπίδια. Το σημείο αυτό αποτελούσε μια μεγάλη λακούνα (κενό) στον σφιχτοδεμένο πολεοδομικό ιστό της παλιάς πόλης, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

ΕΞΑΡΧΙΑ[1] ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ

Όσον αφορά στον σχεδιασμό αυτού του είδους έργων, δηλαδή εκκλησιών και εκκλησιαστικών κτιρίων, θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί ότι υπάρχουν τρεις βασικές επιλογές:

(α)       η αντιγραφή παλαιότερων προτύπων,

(β)       η «μοντέρνα», ελεύθερη έκφραση,

(γ)        η σύγχρονη έκφραση, με ρίζες και αναφορές στην παράδοση.

Οδός Αρχιμανδρίτη Κυπριανού από νότια προς βόρεια. Το παλιό διατηρητέο διώροφο ανακαινίστηκε και δεξιά-αριστερά προστέθηκαν δύο νέες πτέρυγες πάνω στο ίχνος των κτιρίων που προϋπήρχαν (σύμφωνα με τα χωρομετρικά σχέδια), αποκαθιστώντας έτσι τον οικοδομικό ιστό της παλιάς πόλης. Στο βάθος το καμπαναριό του Αγίου Αντωνίου, © Creative Photo Room

Η αντιγραφή αναμφίβολα δεν αποτελεί δημιουργία, αλλά αναμάσημα και στείρα μίμηση των προτύπων.  Συμβαίνει μάλλον σε εποχές παρακμής, όπου τα αναγνωρισμένα πρότυπα είναι ο εύκολος τρόπος για να «κλέψουμε» λίγη από τη δόξα των προγόνων.

Η ελεύθερη, σύγχρονη δημιουργία –πέραν από το ότι είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτή από τις εκκλησιαστικές αρχές- έχει το μειονέκτημα ότι χάνεται η ιστορική συνέχεια και το ιστορικό βάθος του κτιρίου.

Οδός Αρχιμανδρίτη Κυπριανού από βόρεια προς νότια. Στην όψη πάνω στον δρόμο χρησιμοποιήθηκε πέτρα ίδια με την υφιστάμενη (Γερολάκκου), κατά τρόπον όμως που να δηλώνει με σαφήνεια ότι πρόκειται για εξωτερικό περίβλημα και όχι δομικό στοιχείο. Τα ανοίγματα διατάσσονται στο ίδιο ύψος και έχουν τις ίδιες αναλογίες με εκείνα του διατηρητέου κτιρίου. Γενικά, υιοθετήθηκε η ίδια γεωμετρία που συναντάται και στο υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο, © Creative Photo Room

Όσον αφορά στην τρίτη επιλογή -που κατά τη γνώμη μας είναι και η πιο δύσκολη και απαιτεί λεπτές ισορροπίες- το κτίριο, ενώ πατά γερά στην παράδοση, δεν φοβάται να μιλήσει με γλώσσα σύγχρονη κι ούτε θεωρεί ότι ο πολιτισμός σταμάτησε στο βυζάντιο, ή έστω στην αρχιτεκτονική του 18ου και 19ου αιώνα.

Το έργο το εκλάβαμε ως πρόκληση. ως πρόκληση και συμβολή στο ξεκαθάρισμα της θολούρας που έχει συσσωρευτεί όλα αυτά τα χρόνια όσον αφορά στον τρόπο έκφρασης της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. ουσιαστικά, ως απόπειρα να ξαναπιάσουμε το νήμα από εκεί που το άφησαν οι παλαιότεροι.

Η αυλή στα νότια, μπροστά από την εκκλησία και τον ηλιακό/ είσοδο του υφιστάμενου κτιρίου κατά τα εγκαίνια του έργου τον Νοέμβριο του 2013, παραμονή της γιορτής του Αγίου Φιλουμένου, στον οποίο είναι αφιερωμένη και η εκκλησία. Μπροστά, η παλιά δεξαμενή, που αποκαλύφθηκε κατά τις ανασκαφικές έρευνες του Τμήματος Αρχαιοτήτων πριν την έναρξη των κατασκευαστικών εργασιών. Η δεξαμενή συντηρήθηκε και εντάχθηκε στον όλο σχεδιασμό του υπαίθριου χώρου, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

Χαρακτηριστικά τεμαχίου – πολεοδομικά δεδομένα:

Το τεμάχιο βρίσκεται στη συνοικία Αγίου Αντωνίου, στην εντός των τειχών πόλη της Λευκωσίας, πολύ κοντά στην ομώνυμη εκκλησία.

Έχει εμβαδόν γύρω στα 1100μ², ιδιαίτερα μεγάλο για τα δεδομένα της εντός των τειχών πόλης.

Στο τεμάχιο υφίστατο διώροφη διατηρητέα οικοδομή, εμβαδού γύρω στα 180μ² (συμπεριλαμβανομένων των στοών), για χρόνια εγκαταλειμμένη και σε κακή κατάσταση.

Προς την πλευρά του δρόμου το υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο παρουσιάζεται αρκετά συμπαγές, με εμφανή κυφωτή λιθοδομή, ενώ στην πίσω όψη το χαρακτηρίζει η τοξοστοιχία στο ισόγειο, με τα διμούρελλα (δίκεντρα) τόξα της κυπριακής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.

Η αυλή στα νότια. Διακρίνεται η ιστορική διαστρωμάτωση και η ιστορική συνέχεια του χώρου. Κεντρικά: η παλιά δεξαμενή και βάση τοίχου που αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές του Τμήματος Αρχαιοτήτων πριν την έναρξη των εργασιών, αριστερά το διατηρητέο κτίριο με τον ηλιακό και την τοξοστοιχία, δεξιά η νέα πτέρυγα με το συνοδικό και την τραπεζαρία στο ισόγειο και το διαμέρισμα του εξάρχου στον όροφο, © Creative Photo Room

Πρόταση:

Το προτεινόμενο κτιριακό συγκρότημα^[2] χωροθετήθηκε κατά μήκος του δρόμου, πάνω στο ίχνος των κτιρίων που προϋπήρχαν, αποκαθιστώντας έτσι τον οικοδομικό ιστό της παλιάς πόλης και επιτρέποντας, ταυτόχρονα, τη δημιουργία ενός προστατευμένου από τον δρόμο εσωτερικού χώρου, στον οποίο θα συντελούνται οι δραστηριότητες της Εξαρχίας.

Η εκκλησία από την κύρια είσοδο προς το ιερό βήμα. Οι πλατιές δοκοί μπροστά από τις ζώνες ανοιγμάτων κάτω από τον θόλο εμποδίζουν το φυσικό φως να μπαίνει απευθείας στον χώρο, ενώ η οριζόντια επιφάνεια της δοκού αντανακλά το φως και ενισχύει τον φωτισμό του θόλου. Το ίδιο ισχύει και για το ιερό, όπου η κόγχη παραμένει σε απόσταση από τον τοίχο, ώστε να επιτρέπει στο φως να μπαίνει έμμεσα και η ίδια η κόγχη του ιερού να λειτουργεί σαν φωτεινή επιφάνεια, © Creative Photo Room

Περιλαμβάνει τους ακόλουθους χώρους:

Στο ισόγειο:

• είσοδο/ χώρο υποδοχής (στο υφιστάμενο κτίριο),
• γραφείο εξάρχου (στο υφιστάμενο κτίριο),
• γραφείο – βιβλιοθήκη – αρχείο,
• εκκλησιαστικό βιβλιοπωλείο,
• σαλόνι/ συνοδικό,
• τραπεζαρία,
• δωμάτιο φύλακα,
• δωμάτιο υπηρεσίας,
• δύο υπόστεγους χώρους στάθμευσης,
• βοηθητικούς χώρους (κουζίνα, αποθήκη, χώροι υγιεινής).

Η εκκλησία από το ιερό βήμα προς την κύρια είσοδο. Στο δάπεδο χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες πλάκες μαρμάρου, ενώ οι χαράξεις υποστηρίζουν και ακολουθούν την όλη συνθετική οργάνωση του χώρου. Στο βάθος το υπερώο, του οποίου το πάχος του πατώματος αξιοποιήθηκε για εγκατάσταση και απόκρυψη του συστήματος θέρμανσης και δροσισμού, © Creative Photo Room

Στον όροφο:

• πατριαρχικό διαμέρισμα (στο υφιστάμενο κτίριο),
• διαμέρισμα εξάρχου,
• τέσσερις ξενώνες.

Άποψη της στοάς από το κλιμακοστάσιο στα βόρεια. Δεξιά η εκκλησία, © Creative Photo Room

Στο υπόγειο:

• μηχανοστάσιο,
• γενική αποθήκη,
• πλυντήριο/ λινοθήκη. 

Η πτέρυγα των ξενώνων με τη δεύτερη είσοδο και το χαγιάτι/ ηλιακό όπου ανοίγουν δύο από τους ξενώνες του ορόφου, © Creative Photo Room

Στον πυρήνα του συγκροτήματος χωροθετείται εκκλησία εμβαδού 115μ² (συν 23μ² υπερώο).

Η κύρια, «επίσημη» πρόσβαση προς το κτιριακό συγκρότημα γίνεται από το διατηρητέο κτίριο και, συγκεκριμένα, διαμέσου του ημιϋπαίθριου χώρου με την τοξοστοιχία, που λειτουργεί έτσι και ως μεταβατικός χώρος, συμβάλλοντας στη δημιουργία τελετουργικής πορείας προς τον ναό.

Το υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο μετά την ανακαίνισή του και η νέα πτέρυγα στα νότια με το σαλόνι και την τραπεζαρία στο ισόγειο και το διαμέρισμα του εξάρχου στον όροφο, © Creative Photo Room

Αριστερά μπαίνοντας από την είσοδο, οργανώνονται οι χώροι υποδοχής, δηλαδή το συνοδικό, η τραπεζαρία και οι απαραίτητοι βοηθητικοί χώροι (κουζίνα, αποθήκη, χώρος υγιεινής), ενώ στα δεξιά της κύριας εισόδου αναπτύσσονται οι υπόλοιποι χώροι της Εξαρχίας, πλην των ξενώνων και των διαμερισμάτων που χωροθετούνται στον όροφο.

Μια δεύτερη, στεγασμένη είσοδος χωροθετείται κατά μήκος του ίδιου δρόμου, στη θέση που προϋπήρχε (βάση των χωρομετρικών σχεδίων), η οποία εξυπηρετεί ταυτόχρονα και την είσοδο–έξοδο οχημάτων.

Η «επίσημη» αυλή στα νότια, με την εκκλησία στο κέντρο και το υφιστάμενο διατηρητέο στα δεξιά. Σε πρώτο πλάνο η παλιά δεξαμενή, η οποία συντηρήθηκε και εντάχθηκε στον όλο σχεδιασμό του υπαίθριου χώρου, © Creative Photo Room

Η πρόσβαση στο τεμάχιο διαμέσου περάσματος από τον δρόμο στα βόρεια (οδός Αθηνών) διατηρείται σαν μια τρίτη δυνατότητα εισόδου προς την Εξαρχία και την εκκλησία.

Όλοι οι χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με καλυμμένους, ημιϋπαίθριους χώρους/ στοές, κάτι που, πέραν από την καθαρά λειτουργική και πρακτική σημασία, παραπέμπει ταυτόχρονα στην τυπολογία της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής.

Όλοι οι χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με καλυμμένους, ημιϋπαίθριους διαδρόμους/ στοές, κάτι που, πέραν από την καθαρά λειτουργική και πρακτική σημασία, έχει άμεσες αναφορές στην τυπολογία της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής. Υλικά και χρώματα παραπέμπουν στην παράδοση, μέσα όμως από μια εντελώς σύγχρονη αρχιτεκτονική γλώσσα, αποφεύγοντας την αντιγραφή και τη μίμηση, © Creative Photo Room

Γενικότερα, σε επίπεδο κάτοψης και οργάνωσης του χώρου, ακολουθήθηκε η μοναστηριακή τυπολογία, με περιμετρικές στοές, εσωτερική αυλή και ναοκεντρική ατμόσφαιρα με τη στροφή προς τα μέσα.

Το υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο, ενώ συλλειτουργεί και αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του κτιριακού συγκροτήματος, ταυτόχρονα ξεχωρίζει και διακρίνεται ως το κατεξοχήν μνημείο, μαζί με την εκκλησία.

Η τραπεζαρία. Διακρίνεται εδώ με σαφήνεια η δομική και κατασκευαστική διάρθρωση του κτιρίου: κατακόρυφα δομικά στοιχεία/ κολώνες στις οποίες εδράζονται σιδηροδοκοί, και ξυλοδοκοί οι οποίες γεφυρώνουν τα ανοίγματα μεταξύ των σιδεροδοκών. Το αποτέλεσμα σύγχρονο, ειλικρινές, αλλά και αποδεχτό από τον εργοδότη, που αναζητά εναγωνίως την ιστορική συνέχεια… , © Creative Photo Room

Η εκκλησία δε, με τον τρόπο που χωροθετείται (κεντρικά σε σχέση με την αυλή και το κτιριακό συγκρότημα), αποτελεί σημείο αναφοράς, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει τη δημιουργία δύο διακεκριμένων ζωνών/ περιοχών: των «επίσημων» χώρων της Εξαρχίας στα νότια (χώροι υποδοχής, γραφεία, κήπος) και των υπολοίπων συνοδευτικών χώρων (ξενώνες, χώροι στάθμευσης) στα βόρεια.

Ο όλος σχεδιασμός στόχο είχε όχι να εντυπωσιάσει, αλλά να ενισχύσει την πνευματικότητα του χώρου.

Η κύρια, «επίσημη» πρόσβαση, διαμέσου του ημιϋπαίθριου χώρου με την τοξοστοιχία του υφιστάμενου διατηρητέου κτιρίου, © Creative Photo Room

Η δεύτερη, επίσης στεγασμένη είσοδος κατά μήκος του ίδιου δρόμου, στη θέση που προϋπήρχε, με βάση τα χωρομετρικά σχέδια, © Creative Photo Room

Η εναλλακτική τρίτη πρόσβαση, διαμέσου περάσματος στα δυτικά, επί της οδού Αθηνών, © Creative Photo Room

 

Τοπογραφικό – Προϋπάρχουσα Κατάσταση, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

Κάτοψη Ισογείου. Μοναστηριακή τυπολογία, με περιμετρικές στοές, την εκκλησία στο κέντρο και περίκλειστη αυλή. Στο ισόγειο χωροθετούνται -εκτός από την είσοδο- τα γραφεία, η βιβλιοθήκη/ αρχείο, το βιβλιοπωλείο, το συνοδικό και η τραπεζαρία, δύο υπόστεγοι χώροι στάθμευσης και οι απαραίτητοι βοηθητικοί χώροι, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

Κάτοψη Ορόφου. Στον όροφο χωροθετούνται το πατριαρχικό διαμέρισμα (στο υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο) και το διαμέρισμα του εξάρχου στα νότια και τέσσερις ξενώνες στα βόρεια, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

 

Τομές – Όψεις, © ΑΚ Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

---

[1] Εξαρχία (η) ουσ. [<έξαρχος] το αξίωμα και η αρχή του εξάρχου // η περιοχή στη δικαιοδοσία του εξάρχου. Έξαρχος (ο) ουσ. [<αρχ. έξαρχος < εξ + άρχω] ο αντιπρόσωπος πατριαρχείου σε μεγάλης σημασίας εκκλησιαστική περιφέρεια.

[2] Η Εξαρχία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στεγαζόταν μέχρι πρόσφατα σ’ ένα γραφείο στη γωνία Λήδρας και Απόλλωνος στην Παλιά Λευκωσία, όταν το 1974 εξαναγκάστηκε να εγκαταλείψει την έδρα της στο μοναστήρι Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη.