• Nikos Patsavos
• On August 28, 2014
• http://www.cy-arch.com

του Νίκου Πατσαβού

Διακοπές στην Κύπρο μας: For God’s sake, keep that sunlight out of sight ^1.

Τζιρτζιλάκης, Γιώργος (Yorgos Tzirtzilakis), Νεωτερικότητα και Αιγιαλός Ι-ΙΙΙ, www.facebook.com/yorgos.tzirtzilakis/ 30.07.2014.

“Ο Γιώργοs Σεφέρης στην Ακρογιαλιά της Σαλαμίνας”, http://www.famagusta.org.cy/default.asp?id=262 © “ΚΥΠΡΟΣ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗ ΜΕ ΤΟ ΦΑΚΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ”, Πολιτιστικό Κέντρο Λαικής Τράπεζας.

Ευριπίδου, Νατάσα. Σε “ακίνητη ιδιοκτησία” μετατρέπονται οι ακτές της Κύπρου, http://www.sigmalive.com/news/local/154573/ 23.08.2014

Σε πρόσφατη καλοκαιρινή ανάρτηση του αρχιτέκτονα Γιώργου Τζιρτζιλάκη, παρατίθενται τρία εμβληματικά σπίτια διακοπών στον αιγιαλό. Η Κατοικία στην Ανάβυσσο, του Άρη Κωνσταντινίδη (1961-62), η Casa Malaparte των Curzio Malaparte και Adalberto Libera (1938-43) και η Casaa Positano των Bernard Rudofsky και Luigi Cosenza (1937-38). Οι τρεις αρχετυπικές μεσογειακές δημιουργίες του μοντέρνου κινήματος, αποκτούν μια νέα αμφίσημη επικαιρότητα, πέραν της αδιαμφισβήτητης ιστορικής τους αξίας, με βάση τα πρόσφατα νομοσχέδια για την ‘ελεύθερη’ (sic) οικονομική εκμετάλλευση της αιγιαλίτιδας ζώνης. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Τζιρτζιλάκης, οι τρεις αυτές κατοικίες, μνημεία της μοντέρνας “τρέλας” ² για την επιστροφή στις απαρχές-τις ρίζες της κατοίκισης, καθώς και οι απωθημένες αχαρτογράφητες ανώνυμες παρεκδοχές τους, δύσκολα θα μπορούσαν σήμερα να αποτελέσουν δεδομένα μιας νέας αρχιτεκτονικής γλώσσας και, ακόμα περισσότερο συνείδησης. Οι τρεις αυτές κατοικίες, συμπληρωματικά ή σε αντίθεση (αυτή είναι μια άλλη ιστορία) με την παράλληλη εξάπλωση της μαζικής τουριστικής ανάπτυξης στην ακτογραμμή, όρισαν την άλλη-την “άγρια/ άλογη” πλευρά της μοντέρνας ταυτότητας και την ανάγκη του ανθρώπου του 20ού αιώνα για την ποιητική κατοίκιση-κατασκευή του τοπίου, τη μετατροπή, κοντολογίς, της φύσης σε ένα καταφύγιο, “ένα σπίτι που πάει να γίνει φυτό” ³. Το ζήτημα είναι ότι πλέον, η κατοίκιση παρά θιν αλός, τίθεται, εκτός της ποιητικής της φαινομενολογίας, ως ένα θέμα απλά οικονομικό και ποσοτικό. Ταυτόχρονα, μια μικρή, όσο και σημαντική απορία λανθάνει ακόμα. Με ποιο ανάλογο “Κυπριακό” παράδειγμα θα συμπληρώναμε τη λίστα Τζιρτζιλάκη; Ποιο το πρότυπο μοντέρνας κατοίκισης που αναδύθηκε στον αφρό της Κύπρου;

Με ποιο ανάλογο “Κυπριακό” παράδειγμα θα συμπληρώναμε τη λίστα Τζιρτζιλάκη; Ποιο το πρότυπο μοντέρνας κατοίκισης που αναδύθηκε στον αφρό της Κύπρου;

“Cyprus – 100 [Most] Important Buildings, Sites and Neighbourhoods”, ISC Registers, Docomomo International – docomomo Cyprus © http://issuu.com/docomomo.cyprus/docs/_importantbuildingsdocomomocy/ 01.08.2014.

“Les Vacances de Mr. Hulot”, © http://www.imdb.com/title/tt0046487/ 23.08.2014.

“Ο Κυρ Γιώργης και οι Τρέλλες του”, © http://ezaccess.at.ua/news/o_kyr_giwrghs_kai_oi_treles_toy_1971_dvb_t_n_m_s_dion_sh_papagiann_poylo_n_ko_dadin_poylo_gi_rgo_k_pph/2012-09-30-7146/ 23.08.2014.

Πολύτιμος αρωγός στην προσπάθεια απάντησης του παραπάνω ερωτήματος φαντάζει η σχεδόν ταυτόχρονη πολύτιμη διαδικτυακή δημοσίευση της λίστας της κυπριακής ομάδας του do.co.mo.mo (του διεθνούς οργανισμού για την καταγραφή και συντήρηση των μνημείων του μοντέρνου κινήματος) με τα 100 σημαντικότερα έργα του Μοντέρνου στην Κύπρο. Η σύντομη έστω περιήγηση στις σελίδες του καταλόγου της ομάδας των αρχιτεκτόνων ErhanOze, Αλέξη Παπαδόπουλου, Πέτρου Φωκαϊδη, Χρηστάκη Σεργίδη, Αιμιλίας Σιάντου και Μιχάλη Σιούλα, παραδόξως δεν μπορεί να προσφέρει μια ικανοποιητική απάντηση. Μέσα στις άρτια επιμελημένες σελίδες της αρχειακής συλλογής, παρά το πλήθος σημαντικών (όχι μόνο για το αμιγώς κυπριακό αρχιτεκτονικό πλαίσιο) δημόσιων κτιρίων, βιομηχανικών και άλλων αναπτυξιακών υποδομών, δεν εμφανίζεται το ανάλογο των Κωνσταντινίδη, Μαλαπάρτε και Ρουντόφσκυ. Γιατί; Η απουσία αυτή προφανώς και δεν αποτελεί ψόγο στη συνεπέστατη όσο και πρωτότυπη δουλειά των συναδέλφων. Απεναντίας! Αυτό το επιστημονικό αρχείο έρχεται να τεκμηριώσει, ή άλλως να αποδείξει, εκείνη την κυπριακή ιδιαιτερότητα που ήδη μας έχει απασχολήσει και σε προηγούμενες δημοσιεύσεις της στήλης. Τον μοναδικό δηλαδή τρόπο με τον οποίο η μοντέρνα ταυτότητα της Κύπρου συσχετίστηκε με την περίπλοκη πολιτική και κοινωνική ιστορία του τόπου.

οι πρότυπες τουριστικές μηχανές αποτελούν στοιχεία της “λογικής” όσο και μαζικής- αλλοτριωμένης πλευράς του μοντερνισμού

Στη κινηματογραφική ταινία Διακοπές στην Κύπρο μας του Ορέστη Λάσκου (κυπριακή παραγωγή του 1971-επανακυκλοφόρησε με μεγαλύτερη εμπορική επιτυχία το 1977 υπό τον τίτλο Ο Κυρ Γιώργης κι οι Τρέλλες του), η Τζούλια και ο Ανδρέας (Δώρα Σιτζάνη και Νίκος Δαδινόπουλος), γόνοι των αντίπαλων οινοβιομηχάνων Χατζηγιάννη και Χατζηπαύλου, γνωρίζουν τον αληθινό έρωτα σε μια διαρκή περιήγηση στην Κύπρο από το λιμανάκι της Πάφου και τη Σαλαμίνα μέχρι το Κάστρο του Κολοσσιού. Μαζί με τα αρχαία και μεσαιωνικά μνημεία του νησιού, αναζητάμε, έστω σε αυτήν την Μοντέρνα καταγραφή του τόπου, την απάντηση στην απορία μας, αλλά, το πλησιέστερο που εντοπίζεται ΚΑΙ εδώ δεν είναι άλλο από τα σύγχρονα ξενοδοχεία της εποχής, κτίρια-σύμβολα του εκσυγχρονισμού της Κύπρου μετά την ανεξαρτησία. Ο μαζικός τουρισμός υψηλού επιπέδου, μακράν ακόμα τότε της εκατοντάδων χιλιομέτρων μαζικής ανάπτυξης της ακτογραμμής της Νότιας Ισπανίας την ίδια εποχή, προβάλει ως ένα σημαντικό στοιχείο έκφρασης του ‘μοντέρνου τρόπου ζωής’, ενός lifestyle που εύστοχα, όσο και καυστικά, προβάλει ο JacquesTati στις Διακοπές του Κυρίου Ιλό/ LesVacancesdeMonsieurHulot, έργο του 1953. Ο οργανωμένος τουρισμός έρχεται να μεταφέρει το σύγχρονο ευ ζειν στην ύπαιθρο ενώ, ταυτόχρονα, λειτουργεί και αυτός, στο αρχιτεκτονικό επίπεδο, ως μια ακόμα παράμετρος της ευρύτερης σημασίας του προτύπου της “μηχανής”, του εξορθολογισμού και της αποδοτικότητας ⁴. Υπ’ αυτήν την έννοια, οι πρότυπες τουριστικές μηχανές αποτελούν στοιχεία της “λογικής” όσο και μαζικής- αλλοτριωμένης πλευράς του μοντερνισμού, ενώ, αντίθετα, αυτό που εμείς αναζητούσαμε, ήταν τα τεκμήρια μιας προσωπικής, εσωστρεφούς ασκητικής μοντέρνας κατοίκισης της υπαίθρου. Πού απομένει να κοιτάξουμε;

Ας ολοκληρώσουμε την καλοκαιρινή μας αναζήτηση μεταφερόμενοι με αγωνία στον τελευταίο μας σταθμό, μια αποικιοκρατική έπαυλη Στα Περίχωρα της Κερύνειας, γύρω στα 1953-54. Μια παρέα καλλιεργημένων, έμπλεων πλήξης, Βρετανών συνδιαλέγεται ελλειπτικά με θέα το Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα. Το ίδιο το κτίριο δεν απασχολεί καθόλου τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη ο οποίος δίνει έμφαση στη διαλεκτική των “φαντασμάτων” που φαίνεται να καταδιώκουν τους παραθεριστές-εποίκους ακόμα και σε αυτές τις χαλαρές στιγμές. Το άπλετο, δυνατό κυπριακό φως ενοχλεί τους Φιλέλληνες Βρετανούς. Απογυμνώνει τα πάντα αδιάκριτα. Αποκαλύπτει την αλήθεια και τσακίζει πάνω στην πέτρα την υποκρισία και τον κομφορμισμό. Η θάλασσα πνίγει. Ο τόπος εκδικείται. Η θέα, καθρέφτης “εντάφιος” του αληθινού μας προσώπου. Οι μοντέρνες δυτικές αξίες δεν αντέχουν την ανακριτική βάσανο του νησιού. Homer’sworld, notours (W.H. Auden). Τον κόσμο αυτό, εμείς οι μοντέρνοι δεν τον κατοικίσαμε ποτέ. Τώρα μπορούμε έστω να τον εκδικηθούμε με τη δική μας σειρά καταναλώνοντάς τον με μανία και απερισκεψία, χωρίς φαντάσματα και μνήμες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

^1.  Σεφέρης, Γιώργος. “Στα περίχωρα της Κερύνειας”, Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ’http://www.youtube.com/watch?v=A0I9eki3hrQ, (παράθεμα του JohnBetjeman στην προμετωπίδα του ποιήματας).

^2.  Στο βιβλίο του Ζήση Κοτιώνη η τρέλα του τόπου: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΟΠΙΟ, Αθήνα, Εκκρεμές: 2004, τα έργα των Πικιώνη, Κωνσταντινίδη, Ζενέτου και Αντωνακάκη, τίθενται σε ένα σύγχρονο ερμηνευτικό πλαίσιο ανάλογων ποιητικών στιγμών του ελλαδικού μοντερνισμού. Στο εισαγωγικό δοκίμιο, ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης μιλά για την τρέλα ως “επιστροφή στο παιδικό, σε ένα είδος απαρχής της ύπαρξης, που μας συνδέει μεταφυσικά με την απαρχή του κόσμου.” (σελ. 18). Οι μοντέρνοι Έλληνες αρχιτέκτονες αλλά και οι ποιητές της γενιάς του ’30, όπως ο Γιώργος Σεφέρης, γίνονται αντιληπτοί ως εκείνοι οι νέοι που επέστρεψαν στο τοπίο για να το εκπολιτίσουν, στάση που χαρακτήρισε ευρύτερα τον μοντερνισμό και διεθνώς στον τρόπο με τον οποίο όρισε το πρωτόγονο, το αρχετυπικό, το αληθινό ως πηγή και της νέας μοντέρνας δημιουργίας.

3.  «Τα ποιήματα της συλλογής αυτής, εκτός από δύο (Μνήμη, α΄ και β΄), μου δόθηκαν το φθινόπωρο του ’53 όταν ταξίδεψα πρώτη φορά στην Κύπρο. Ήταν η αποκάλυψη ενός κόσμου και ήταν ακόμη η εμπειρία ενός ανθρώπινου δράματος που, όποιες και να ‘ναι οι σκοπιμότητες της καθημερινής συναλλαγής, μετρά και κρίνει την ανθρωπιά μας. Ξαναπήγα στο νησί στα ’54. Αλλά και τώρα ακόμη που γράφω τούτο σ’ ένα πολύ παλιό αρχοντικό στα Βαρώσια — ένα σπίτι που πάει να γίνει φυτό —, μου φαίνεται πως όλα κρυσταλλώθηκαν γύρω από τις πρώτες, τις νωπές αισθήσεις εκείνου του αργοπορημένου φθινοπώρου. Η μόνη διαφορά είναι που έγινα από τότε περισσότερο οικείος, περισσότερο ιδιωματικός. Και συλλογίζομαι πως αν έτυχε να βρω στην Κύπρο τόση χάρη, είναι ίσως γιατί το νησί αυτό μου έδωσε ό,τι είχε να μου δώσει σ’ ένα πλαίσιο αρκετά περιορισμένο για να μην εξατμίζεται, όπως στις πρωτεύουσες του μεγάλου κόσμου, η κάθε αίσθηση, και αρκετά πλατύ για να χωρέσει το θαύμα. Είναι περίεργο να το λέει κανείς σήμερα· η Κύπρος είναι ένας τόπος που το θαύμα λειτουργεί ακόμη. Εδώ αρχίζω να βλέπω τις αντιδράσεις να με πλησιάζουν και θα έπρεπε να ‘λεγα πολλά για να εξηγηθώ. Δεν είναι αυτός ο σκοπός μου…» (Βαρώσια, Σεπτέμβρης 1955)., Σεφέρης, Γιώργος. “Εισαγωγή: Κύπρον Ου μ’ Εθέσπισεν”, Ποιήματα, σελ. 335.

⁴  Για μια ολοκληρωμένη μελέτη της επιρροής της έννοιας της μηχανής στον αρχιτεκτονικό μοντερνισμό, βλ. Ζαβολέας, Γιάννης. Η Μηχανή και το Δίκτυο ως Δομικά Πρότυπα στην Αρχιτεκτονική, Αθήνα, futura: 2013.