Αρχιτεκτονική μετά την “Ένωση”: 2+1 παράδοξα
του Νίκου Πατσαβού
Κωτσάκη, Αμαλία (επιμ.), ΚΡΗΤΗ 1913-2013: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ένωση, Πνευματικό Κέντρο Χανίων κ’ ΣΑΔΑΣ-Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων/ Τμήμα Χανίων, Χανιά: 2014.
“Πανοραμική Άποψη της Έκθεσης στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων”, ΚΡΗΤΗ 1913-2013: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ένωση, 11.11.2013-11.01.2014, Επιστημονική Επιμέλεια: Αμαλία Κωτσάκη, Σχεδιασμός: Λουκία Μάρθα, © http://kriti100.blogspot.gr/2013/11/11-11-2013.html/ 25.06.2014
Hobsbawm, Eric & Ranger, Terence (επιμ.), Η επινόηση της Παράδοσης, Θ. Αθανασίου (μτφ.), Θεμέλιο, Αθήνα: 2004.
Στην πρόσφατη έκδοση Κρήτη 1913-2013: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ένωση, η επιμελήτρια του βιβλίου και της ομώνυμης επετειακής έκθεσης Αμαλία Κωτσάκη αναφέρει: “Η αναζήτηση της πολιτισμικής και γενικότερης ιδιοπροσωπίας μίας χώρας… ταυτίζεται κατά τεκμήριο με την αυτονόμησή της.” 1 Καταρχήν δηλαδή, η πολιτική αυτονόμηση ενός τόπου, θεωρητικά, θα πρέπει να συνοδεύεται από μια προσπάθεια ενίσχυσης και τεκμηρίωσης της πολιτισμικής εκείνης ιδιαιτερότητας και διαφοράς που αποτέλεσαν το αρχικό “εθνικό” θεμέλιο του αιτήματος για ένα νέο έθνος-κράτος, μια διαδικασία παγκόσμια που εκδηλώνεται εκρηκτικά από το 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα. Η ανάδυση του έθνους-κράτους συνοδεύεται από μια δισεπίλυτη παραδοξότητα: το πολιτικό αίτημα βασίζεται στην παραδοχή της ύπαρξης μιας ήδη αυτόνομης πολιτισμικής οντότητας η οποία δικαιούται “φυσικά” τη θεσμική της χειραφέτηση. Η ταυτότητα όμως αυτή δεν υπάρχει, “κατασκευάζεται”. Όπως υποστηρίζει ο ιστορικός Έρικ Χόμπσμπαουμ, γλώσσα, θρησκεία, έθιμα, σύμβολα και τελετές επιστρατεύονται αναδρομικά σε νέα σύνολα με έμφαση στον τονισμό της εσωτερικής τους ενότητας και στη διαφοροποίησή τους από άλλα αντίστοιχα όσο και ανταγωνιστικά. Όπως διαπίστωσαν εύστοχα, μετά την ενοποίηση της Ιταλίας στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Ρεπουμπλικανός επαναστάτης Καβούρ και ο ομοϊδεάτης του Ντ’Άζέλιο: “Δημιουργήσαμε την Ιταλία. Τώρα πρέπει να δημιουργήσουμε τους Ιταλούς.” Η αρχική αυτή υπόθεση εργασίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για την περίπτωση της Κρήτης όσο και για εκείνη της Κύπρου. Οι λόγοι είναι ήδη γνωστοί. Κύπρος και Κρήτη, παρόλες τις επιμέρους διαφορές (διαφορές που περισσότερο πυροδοτούν παρά αποτρέπουν την πιθανή συγκριτική θεώρησή τους) αποτέλεσαν τα δραματικά πεδία εκδήλωσης δύο κεντρικών επεισοδίων του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήματος, της ανασυγκρότησης δηλαδή της επικράτειας της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας, της ελληνικής Μεγάλης Ιδέας και, τελικά, της μεταπολεμικής μετα-αποικιοκρατίας.
Κύπρος και Κρήτη, παρόλες τις επιμέρους διαφορές […] αποτέλεσαν τα δραματικά πεδία εκδήλωσης δύο κεντρικών επεισοδίων του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήματος, της ανασυγκρότησης δηλαδή της επικράτειας της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας, της ελληνικής Μεγάλης Ιδέας και, τελικά, της μεταπολεμικής μετα-αποικιοκρατίας.
“Πινακίδα της Έκθεσης αφιερωμένη στα έργα εκσυγχρονισμού των Χανίων, πρωτεύουσας της Κρητικής Πολιτείας – Αγορά Χανίων”, © http://kriti100.blogspot.gr/2013/11/11-11-2013.html/ 25.06.2014
“Στολισμός του Κάστρου της Λάρνακας για τον εορτασμό του Αργυρού Ιωβηλαίου του 1935”, © http://larnacainhistory.wordpress.com/ 25.06.2014
“Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας, 1957”, © https://www.google.gr/search?q=παγκύπριο+γυμνάσιο/ 25.06.2014
Κατά τη φάση της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898-1913), φάση που αντιστοιχεί περίπου στην πρώτη περίοδο της Βρετανικής παρουσίας στην Κύπρο, θα περίμενε κανείς να ενισχυθεί “η αναζήτηση της ιδιομορφίας”. Όπως όμως αποδεικνύεται από τα πλούσια τεκμήρια που για πρώτη φορά συγκέντρωσαν η Αμαλία Κωτσάκη και οι συνεργαζόμενοι ερευνητές, αυτό δεν ισχύει. Η διοίκηση της Κρητικής Πολιτείας υιοθέτησε στα κτίρια δημόσιου χαρακτήρα την τρέχουσα αθηναϊκή ιστορικιστική αρχιτεκτονική σε μια προσπάθεια τονισμού της οιωνεί ενότητας με το εθνικό κέντρο. Αντίστοιχα όμως, αυτό που προσέδωσε, παραδόξως και πάλι, μια αίσθηση ιδιαιτερότητας στο όλο εγχείρημα ήταν ο αδιαμφισβήτητα πολυπολιτισμικός χαρακτήρας του νησιού και της κοινωνίας του. Έλληνες, Τουρκοκρητικοί, Εβραίοι, Ιταλοί, Γάλλοι, Ρώσοι, Βρετανοί και άλλοι προσέδωσαν στην κοινωνία των Χανίων και της αριστοκρατικής Χαλέπας έναν κοσμοπολιτισμό που, ποσοστιαία τουλάχιστον, υπερκέραζε την μάλλον… μονοχρωματική πολιτισμικά νεοκλασική Αθήνα. Όπως επισημάνθηκε και στο προηγούμενο κείμενο της διαδικτυακής αυτής στήλης, η Βρετανική αποικιακή αρχιτεκτονική στην Κύπρο χαρακτηρίστηκε, αντιστρόφως, από την ανάδειξη μεν των στοιχείων της πολυπολιτισμικής ταυτότητας της μεγαλονήσου, αλλά στην κατεύθυνση της στρατηγικής επανασύνθεσής τους με τη μορφή μιας διακριτής “Κυπριακής” αρχιτεκτονικής. Αντίθετα, η Εκκλησία και άλλοι θεσμοί, προώθησαν τον νεοκλασικισμό (Παρθεναγωγείο Φανερωμένης, Παγκύπριο Γυμνάσιο, Αρχαιολογικό Μουσείο) με στόχο τη συμβολική προώθηση της εθνικής ιδέας. Σύμφωνα με την Κωτσάκη, η αυτονομία στην Κρήτη δεν έγινε ποτέ αντιληπτή ως κάτι περισσότερο από ένα αναγκαστικό στάδιο πριν την Ένωση. Αυτή είναι μια πρώτη επαρκής εξήγηση της κρητικής πλευράς του ζητήματος. Από την άλλη, στην Κύπρο η εξήγηση βρίσκεται στην απόλυτα αντιδιαμετρική πολιτική στόχευση της αποικιακής διοίκησης και στις πατριωτικές βλέψεις της ελληνικής πλειονότητας. Το δεύτερο λοιπόν παράδοξο στο οποίο καταλήγουμε είναι ότι το πρώτο παράδοξο που θα έπρεπε θεωρητικά να ισχύει… στην περίπτωση των δύο νησιών… εξέλιπε.
Κατά τη φάση της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) […] η διοίκηση της Κρητικής Πολιτείας υιοθέτησε στα κτίρια δημόσιου χαρακτήρα την τρέχουσα αθηναϊκή ιστορικιστική αρχιτεκτονική σε μια προσπάθεια τονισμού της οιωνεί ενότητας με το εθνικό κέντρο.
“Το Λιμενικό Περίπτερο του Πάτροκλου Καραντινού-Προσθήκη στο Γυαλί Τζαμί των Χανίων, έργο του 1965- υπό κατεδάφιση το 2011 και Μακέτα του Συγκροτήματος του Πολυτεχνείου Κρήτης, atelier 66, 1982”. Δύο εκδοχές της ‘σύγχρονης’ πρόσληψης της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας της Κρήτης. © Πατσαβός, Νίκος, “Η Μελέτη του Διεθνούς. Η Πρόσληψη του Τοπικού”, στο: Αμαλία Κωτσάκη (επιμ.), ΚΡΗΤΗ 1913-2013: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ένωση, Πνευματικό Κέντρο Χανίων κ’ ΣΑΔΑΣ-Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων/ Τμήμα Χανίων, Χανιά: 2014, σελ. 47.
“Σκηνή από την ταινία του Ορέστη Λάσκου Διακοπές στην Κύπρο μας, 1971-03” © Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Τοπίο, Αρχιτεκτονική και Γεωπολιτική: Μαθαίνοντας από την Κύπρο, © http://www.kaput.gr/en/08/%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B3%CE%B5%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE/ 25.06.2014.
Η κορύφωση έρχεται κατά τη φάση που η πολιτική ιστορία των δύο νησιών έφτασε να ακολουθεί απόλυτα διαφορετικές πλέον πορείες. Ο ενωτικός αγώνας στην Κρήτη, μετά τα Κινήματα του Θερίσσου και του Γουδή, οδήγησε στην πλήρη ένωση με την Ελλάδα. Αντίθετα, ο αγώνας της ΕΟΚΑ οδήγησε τελικά στην αποδέσμευση της Κύπρου από την καταρρέουσα Βρετανική αυτοκρατορία αλλά και στην οριστική απαξίωση της μεταχρονολογημένης επιταγής της “ένωσης” με τις γνωστές τραγικές συνέπειες της ρήξης μεταξύ των δύο βασικών συνιστωσών της νέας όσο και φιλόδοξης προγραμματικά κρατικής οντότητας. Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι στο ελλαδικό πεδίο, τόσο η ένωση της Κρήτης όσο και η καταστροφή της Κύπρου επέδρασαν ρηξικέλευθα και καταρχήν ανανεωτικά με τη θριαμβευτική άφιξη του Βενιζέλου και του Καραμανλή κατά σειρά. Όπως αποδεικνύεται 100 χρόνια μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, η τελική ευόδωση του εθνικού σχεδίου ολοκλήρωσης, όχι απλά δεν επέφερε την πολιτισμική αφομοίωση και ‘ελλαδοποίηση’ (sic) της Κρήτης, αλλά, αντίθετα, οδήγησε, και πάλι παραδόξως, στην εμπέδωση και πλήρη ανάδειξη της τοπικής ιδιομορφίας, στοιχείο που, στο αρχιτεκτονικό επίπεδο, εκφράστηκε με την αναφορά σε πρότυπα και σύμβολα όπως η μινωική αρχιτεκτονική (και η έντονη διαφοροποίησή της από την αρχαία κλασική), το κρητικό τοπίο και οι επιβιώσεις της ντόπιας κουλτούρας στη σύγχρονη εποχή. Ο μινωικός κίονας, ο λαβύρινθος, το κρητικό χωριό, αποτέλεσαν πηγές μιας νέας δυναμικής αρχιτεκτονικής γλώσσας που έδωσαν την ευκαιρία για τον εκσυγχρονισμό των κτιριακών υποδομών της Κρήτης αλλά και για τη διακριτή ένταξή του τόπου στο διεθνές στερέωμα μέσα από την επικοινωνία του και με μη εθνοκεντρικά μοντέλα όπως αυτό της μεσογειακότητας. Αντίθετα, στην Κύπρο, επιλέχθηκε σε πλείστες περιπτώσεις η προαγωγή του διεθνιστικού χαρακτήρα του νέου αυτού κρατικού εγχειρήματος. Η Κύπρος, από το 1960 και μετά, κατέστη μια διεθνής υπόθεση, όπως, ανάλογα, δύο αιώνες πριν, ο Γερμανός κλασικιστής αρχιτέκτονας Λέο φον Κλέντσε είχε ορίσει την ανοικοδόμηση της νέας Αθήνας ως μια “ευρωπαϊκή υπόθεση”. Το “ελληνικό” είναι οικουμενικό, διαρκές και ανοικτό. Το ελλαδικό είναι τοπικό, πεπερασμένο και πάντοτε ελλιπές. Είναι ενδιαφέρον ότι ιδιαίτερα στην τουριστική αρχιτεκτονική μετά την Ένωση (ως γεγονός και ως ιδέα), εκφράστηκε με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο το σύνολο των παραπάνω διαπιστώσεων της τρίτης αυτής ενότητας της σημερινής κουβέντας. Στην προσπάθεια για μια αρχιτεκτονική γλώσσα-υποδοχέα της διεθνούς κοινότητας αλλά και πρέσβη της σύγχρονης ταυτότητας και πολιτισμού των δύο τόπων, αυτό που τελικά επεκράτησε δεν θα μπορούσε τελικά παρά να αντανακλά τα προδιαγεγραμμένα (;) αδιέξοδα αλλά και τις δυναμικές που προσδιόρισαν οι παράλληλες ιστορικές πορείες των θαλασσοφίλητων νησιών του Δία και της Αφροδίτης.
Όπως αποδεικνύεται 100 χρόνια μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, η τελική ευόδωση του εθνικού σχεδίου ολοκλήρωσης, όχι απλά δεν επέφερε την πολιτισμική αφομοίωση και ‘ελλαδοποίηση’ (sic) της Κρήτης, αλλά, αντίθετα, οδήγησε, και πάλι παραδόξως, στην εμπέδωση και πλήρη ανάδειξη της τοπικής ιδιομορφίας […]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
- Κωτσάκη, Αμαλία (επιμ.), ΚΡΗΤΗ 1913-2013: Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ένωση, Πνευματικό Κέντρο Χανίων κ’ ΣΑΔΑΣ-Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων/ Τμήμα Χανίων, Χανιά: 2014, σελ. 10. Στο συλλογικό αυτό τόμο, προϊόν της ομώνυμης έκθεσης, η Δρ. Αμαλία Κωτσάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια του Πολυτεχνείου Κρήτης, σε συνεργασία με πλήθος φορέων και συναδέλφων αρχιτεκτόνων, μετά από εκτενέστατη αρχειακή έρευνα, συγκέντρωσε πλήθος άγνωστων στην πλειονότητά τους τεκμηρίων από την πρώτη εκατονταετία αρχιτεκτονικής στην Κρήτη μετά την Ένωση καθώς και έγκυρα αναλυτικά δοκίμια των αρχιτεκτόνων Δημήτρη Φιλιππίδη, Παναγιώτη Τουρνικιώτη, Μαρίας Νοδαράκη, Νίκου Σκουτέλη κ’ Φλάβιο Ζανόν, Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ, Νίκου Πατσαβού, Νεκτάριου Κεφαλογιάννη, Πάυλου Λουκάκη κ’ Ιουλίας Μωραϊτου, αλλά και του Εμμανουήλ Κριαρά. Το βιβλίο προτείνεται ως μια εναλλακτική εξιστόρηση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας με έμφαση σε μια έκκεντρη μη αθηνο-κεντρική θεώρηση, καθώς και ως ένα σημαντικό αρχείο αξιόλογων όσο και δύσκολων στην προσέγγιση έργων.
