του Αλέξανδρου Χριστοφίνη, Αρχιτέκτονα

ΑΠΟΤΡΑΠΗΚΕ τελικά η κατεδάφιση των εργατικών πολυκατοικιών η οποία είχε αναγγελθεί για “ωραιοποίηση και εκσυγχρονισμό” της περιοχής και στη θέση του συμβόλου της αλληλεγγύης προτεινόταν η δημιουργία ενός χώρου στάθμευσης, η κατασκευή μάλιστα του οποίου θα ήταν χρηματοδοτούμενη, από την εμπορική αξία της πέτρας των κτηρίων αυτών. Προς τιμήν των Δημοτικών αρχών δεν αγνόησαν τη φωνή της βάσης.

Digital Illustration_2013 _ Φίλιππος Θεοδωρίδης*6 _Εικαστικός, © Φίλιππος Θεοδωρίδης

Απόσπασμα Ολότητας, Εργατικές Κατοικίες Στη Λεμεσό

Από την Κατεδάφιση στον Heidegger

Εξετάζοντας  την τρέχουσα συνθήκη αρχιτεκτονικής πρακτικής στο φως των πρόσφατων εξελίξεων στη Λεμεσό – και όχι μόνο – γίνεται σαφές το πόσο έχει χαθεί η επίμαχη εν-νόηση ενός καίριου ζητήματος για την ανθρώπινη ζωή. Το κτίζειν και το κατοικείν του ανθρώπου, αυτού του “Χάιντεγκερ-ιανού ζητήματος περί του είναι”*⁸. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αδυναμία των Δημοτικών Αρχών της πόλης να κατανοήσουν το Mετανεωτερικό μοντέλο ανάπτυξης,  σε αντιδιαστολή με ένα νευρωτικό θαυμασμό για ένα μονοδιάστατο μοντέλο Υψηλού Νεωτερισμού- με κορύφωση ένα κατ’ επίφαση συνέδριο “Limassol: A renewed coastal metropolis! Architecture and Identity”*¹ στις 18.11.2013. Δύο ανόμοια Νεωτερικά οικοδομήματα που κομίζουν ένα διαφορετικό νόημα ζωής το καθένα. Από τη μια ένα κτιριακό συγκρότημα, σύμβολο αλληλεγγύης και εκσυγχρονισμού της Αγγλοκρατούμενης οινο-πόλης Λεμεσού*² και από την άλλη μια σύγχρονη επιβλητική αρχιτεκτονική δύναμης στα πρότυπα Dubai. Έχοντας ως δεδομένο ότι η αρχιτεκτονική είναι άμεσα συνυφασμένη με το κοινωνικό γίγνεσθαι και όντας σε εποχή οικονομικής ύφεσης, αναρωτιέται κανείς πως ένα κτίριο-σύμβολο αλληλεγγύης, όπως είναι οι εργατικές πολυκατοικίες του Αϊ Γιάννη Λεμεσού, μπορεί να τελούν υπό  κατεδάφιση. Ως παράδειγμα της αδυναμίας διαπραγμάτευσης του “Είναι” εν-μέσω του Kτίζειν και του Kατοικείν, δίνονται οι Δημοτικές εγκαταλειμμένες πετρόκτιστες Νεωτερικές (Μοντέρνες) εργατικές κατοικίες Λεμεσού.

Γραμμική όψη δρόμου_2013_Αλέξανδρος Χριστοφίνης, © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Μοντέρνες αλλά η μεταγραφή των προτύπων βέβαια, εγγράφεται στον περιφερειακό χάρτη με τις συνήθεις πάντα προσαρμογές. Δεν έχουμε να κάνουμε εδώ με μια εμβληματική αρχιτεκτονική μοντερνισμού, αλλά με το δικό μας μοντερνισμό. Γράφει ο αρχιτέκτονας Χριστάκης Σεργίδης, μελετητής της Λεμεσιανής αρχιτεκτονικής: “(…)Δεν υιοθετήθηκαν απόλυτα ούτε τα πρότυπα των κηπουπόλεων, αλλά ούτε και των πολυώροφων παραδειγμάτων κοινωνικής στέγης, τα οποία παρουσιάστηκαν στον Ευρωπαϊκό χώρο και αλλού μέχρι τότε, αλλά καταβλήθηκε μια προσπάθεια εύρεσης μιας ντόπιας αξιοπρεπούς αποδεκτής λύσης.” Οι πολύ-κατοικίες αυτές, κτίστηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα σε μια Λεμεσό που ήταν δομημένη ακόμη από τις αρχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Προσανατολίζοντας τους περαστικούς στη μοντέρνα θεώρηση ζωής που υπέβαλλαν, οριοθετούσαν από τότε και για δεκαετίες τη δυτική πλευρά της πόλης.   Σταδιακά όμως ο νεωτερισμός τους ξεχάστηκε και ακολούθησε μια πολίτικη που αγνόησε την επικοινωνία και έδωσε έμφαση μόνο στην λειτουργία. Κατεδαφίστηκαν τα 4 από τα 7 συγκροτήματα και στην θέση τους ο Οργανισμός Χρηματοδοτήσεως Στέγης Κύπρου ανέγειρε 3 νέα -εκτός κλίμακας- συγκροτήματα μεικτού ιδιοκτησιακού καθεστώτος, στα πρότυπα του αρχικά βραβευμένου αλλά και κατεδαφισθέντος μετέπειτα  Pruitt – Igoe*³.

Φωτογραφικό υλικό (από τον αν-οικειοποίητο ελεύθερο χώρο)*7 μετά την ολοκλήρωση του νέου συγκροτήματος από τον ΚΑΟΓ_2013_Αλέξανδρος Χριστοφίνης, © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Τα αρχικά  συγκροτήματα εργατικών κατοικιών της υπό-ανάπτυξη τότε Λεμεσού κτίστηκαν σύμφωνα με τα διεθνή αρχιτεκτονικά δεδομένα, στα μέσα του 20ου αιώνα από τον τότε Δημοτικό Μηχανικό Νίκο Ρούσσο,  την ίδια χρονικά περίοδο, που κτιζόταν και το συγκρότημα κατοικιών Unite d’Habitation του Le Corbusier. Γνωστή η ρήση του Le Corbusier, «Αρχιτεκτονική ή Επανάσταση» διατυπωμένη στο βιβλίο του «Για μια Αρχιτεκτονική» (σε μετάφραση του Καθηγητή Αρχιτεκτονικής Παναγιώτη Τουρνικιώτη) που προήλθε από την πεποίθησή του ότι μια αποτελεσματική, βιομηχανοποιημένη Αρχιτεκτονική ήταν ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί η όποια κοινωνική αναταραχή!  Το συγκρότημα αυτό λοιπόν, μας θέτει αντιμέτωπους με ένα επίμονο και σπαρακτικό ζήτημα:  αυτό της νεωτερικότητας και την πρότασης της για τη ζωή του ανθρώπου.

Μακέτα κλίμακας 1:1000 του πολεοδομικού ιστού σήμερα_Εγγράφεται καθαρά η εκτός κλίμακας επέμβαση του ΚΑΟΓ_2013_Αλέξανδρος Χριστοφίνης, © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Ο όρος «Νεωτερικότητα» δεν ονομάζει απλώς την ιστορική περίοδο μετά το Διαφωτισμό, αλλά χαρακτηρίζει και ένα αίτημα αυτονομίας και αυτό-προσδιορισμού στο χώρο της τέχνης, της πολιτικής και της φιλοσοφίας, με δομικό στοιχείο τη μηχανή, που άλλαξε εντελώς τις μεθόδους παραγωγής, προάγοντας τον τεχνικό ορθολογισμό μιας μοναδικής αντικειμενικής αλήθειας. Η νεωτερική περίοδος που συνδέεται με τη βιομηχανική επανάσταση, την ανάδυση του έθνους-κράτους, καθώς και τη δημιουργία  πρωτόκολλων ατομικών δικαιωμάτων, στη Λεμεσό, ως ετεροχρονισμένο μοντέλο και μικρογραφία της παγκόσμιας βιομηχανικής επανάστασης, σηματοδοτείται το 1871, με την άφιξη και λειτουργία της πρώτης ατμοκίνητης αλευρομηχανής. Δυστυχώς, σε παγκόσμια εμβέλεια, η συμβολή της τεχνολογίας σε οικολογικές καταστροφές, όπως και η εξασθένιση της πίστης σε μια αυστηρή αλήθεια ενός  τεχνικού ορθολογισμού, μαζί με άλλα, δίνουν τέλος στο νεωτερισμό και αρχίζει η ανάδυση της Μετά-νεωτερικότητας.

Χωρικός προσανατολισμός μέσω δορυφόρου_2013, © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Επί του πρακτέος, το Κτίζειν και φυσικά το Κατοικείν μέσα στον κόσμο, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Διασπώντας την ενότητά τους, προκαλούμε σοβαρή ζημιά στο καθένα από αυτά. Παρατηρείται ακόμα και σήμερα μια έντονη τάση νεωτερικότητας που ζητά το εφήμερο και τη χρονική ασυνέχεια με στόχο μια καινούρια μοντέρνα ζωή ενός άπιαστου ‘αμερικάνικου ονείρου’, με αποτέλεσμα η ίδια η νεωτερικότητα να χτυπά τα παιδιά της! Την ελληνική μικρογραφία αυτού του ‘’αμερικάνικου ονείρου’’, το εμπορικό κέντρο Atrina Center Tower δηλαδή, καθιέρωσε στο σύγχρονο Εικονοφαντασιακό ο σκηνοθέτης Νίκος Φώσκολος που πέθανε στις 30 Οκτωβρίου 2013 ως “Τζάιαντ”, στην “Λάμψη” . Σε αντίθεση με τις πολυκατοικίες της Λεμεσού, ο νεωτερισμός του Atrina ακόμα εντυπωσιάζει τους διερχομένους για τα κατορθώματα του ‘70. Ο Πύργος Atrina που φιγουράριζε στα χιλιάδες επεισόδια της «Λάμψης», ως η βάση του πλουσιότερου Έλληνα κροίσου Γιάγκου Δράκου, στην πραγματικότητα κτίστηκε το 1976 αποτελώντας σύμβολο επιβλητικής δύναμης. Αρχιτέκτων του έργου, ο Ιωάννης Βικέλας, ένας εκ των κατ’εξοχήν σχεδιαστών της υψηλής νεωτερικότητας, γεννημένος στο Παρίσι, και σπουδασμένος στην Αθήνα, συνέβαλε στην αποκέντρωση του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, δίνοντας έναν υπερ-τοπικό χαρακτήρα στο εμπορικό κέντρο του Αμαρουσίου. Σε ανάλογο λανθάνον δυναμικό, θα μπορούσε να επιχειρηματολογήσει κανείς, ότι εν καιρώ αναμονής μιας μετάπτωσης του Καπιταλισμού, τέτοια κτίρια είναι αχρείαστα, τόσο συμβολικά, όσο χρηστικά και ιδεολογικά. Το συγκεκριμένο κέλυφος, άλλωστε, συγκρινόμενο με τους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης, είναι ένα ποταπό μακρινό ξαδέλφι. Για τα ελληνικά δεδομένα όμως αποτελεί μια λαμπρή έμπνευση και ένα στολίδι του Υψηλού Νεωτερισμού, καθώς και ένα τρανό σύμβολο της οικονομικής ευμάρειας και ανάπτυξης κατά την επιστροφή στο δημοκρατικό πλαίσιο και την -πολλά υποσχόμενη- καπιταλιστική ανάπτυξη. Κάνεις δεν τολμά να σκεφθεί, πόσο μάλλον να προσυπογράψει, την κατεδάφιση του 40-χρονου εμπορικού κέντρου στο Μαρούσι, που με τους 25 ορόφους του, υψώνεται στα 80 μέτρα. Πρέπει να εκτιμάται αυτό το είδος Αρχιτεκτονικής που εξυψώνει το οικονομικό, και όχι μόνο, ηθικό. Όμως ο Υψηλός Νεωτερισμός δεν είναι και ο μόνος με τον οποίο μπορούμε να ζούμε και να συνδιαλλασσόμαστε.

Διάγραμμα Σχέσεων_2013_Αλέξανδρος Χριστοφίνης_Σημειακή Ορθολογική Ανάπλαση του υπό μελέτη συγκροτήματος δύναται να προσφέρει στο σύνολο του Αϊ Γιάννη αειφόρα ανάπτυξη. Η πολλαπλή γειτνίαση με αναπτυξιακά έργα του υπό μελέτη συγκροτήματος μέσω του προσπίπτοντος οδικού άξονα, δίνεται ως ευκαιρία μετατόπισης του δυναμικού νέας ανάπτυξης ιδιωτικής πρωτοβουλίας, στην παρακείμενη βορειοδυτική παραπαίουσα περιοχή πολεοδομικού μαρασμού. © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Υπό τη σκεπή της Μετανεωτερικότητας, η παγκόσμια αρχιτεκτονική σκηνή μετατοπίζεται, υιοθετώντας και το ελάχιστο θραύσμα του παρελθόντος. Φαίνεται όμως ότι εμείς, τα υποκείμενα της Νεωτερικότητας, ξεμείναμε στην εξιδανικευτική νεύρωση και τη διαστροφή της ουτοπίας της υπερδόμησης, που χαρακτήριζε τις περασμένες δεκαετίες. Εξαγγέλλεται λοιπόν η κατεδάφιση των εργατικών πολυκατοικιών της Λεμεσού με πρόσχημα την “ωραιοποίηση και εκσυγχρονισμό” της περιοχής, ενώ ως κύριος στόχος υποβόσκει το οικονομικό κέρδος, και προωθείται, στη θέση ενός συμβόλου αλληλεγγύης και κοινωνικής ανάπτυξης, η δημιουργία χώρου στάθμευσης, δίχως καν, να έχει διερευνηθεί η πιθανότητα συμβολής ενός στρατηγικού επενδύτη. Καίρια επισημαίνει ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Γιώργος Τζιρτζιλάκης: “(…)Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι να προσθέτουμε συνεχώς καινούργια κτίρια στο περιβάλλον, αλλά το πώς αξιοποιούμε δημιουργικά εκείνα που ήδη υπάρχουν και παραμένουν κλειστά ή εγκαταλελειμμένα. Καινούργιο, είναι πλέον ο τρόπος αναδιάταξης, επαναχρησιμοποίησης ή διασκευής του υπάρχοντος’. (…) Ήρθε η ώρα να αντιμετωπίσει και στη χώρα μας η αρχιτεκτονική, με μετατραυματικούς όρους, τον οριστικό κλονισμό της Υψηλής Νεωτερικότητας.” Με παρωχημένη λοιπόν ιδεολογική θέση και με καθαρά οικονομίστικα κριτήρια, προωθείται η κατεδάφιση, ιστορικής σημασίας, οικοδομημάτων, όπου στη θέση τους θα  δημιουργηθεί ένας χώρος στάθμευσης, χρηματοδοτούμενη μάλιστα η κατασκευή του από την εμπορική αξία της πέτρας αυτών των κτηρίων! Ένα υλικό απόθεμα του μοντερνισμού  στην εμπορική του τώρα εξαΰλωση. “Όμως τα στοιχεία του κόσμου που ο άνθρωπος διαχειρίζεται είναι συγχρόνως και τα στοιχεία του κόσμου που τον έχουν αποκλείσει από τον κόσμο και αυτά στα οποία με την πράξη της διαχείρισης αντιτίθεται” αναφέρει ο συγγραφέας Αποστόλης Αρτινός.

Φωτογραφικό υλικό μιας μονάδας στη σημερινή της κατάσταση_2013_Αλέξανδρος Χριστοφίνης, © Αλέξανδρος Χριστοφίνης

Η Λεμεσιανή Αρχιτεκτονική, από την εποχή της αρχαίας Αμαθούντας, μέχρι τις αποθήκες Θεοδοσίου*⁴ η τους δίδυμους πύργους*⁵ στον παραλιακό,  αντλούσε την έμπνευσή της από τις ανθρώπινες σχέσεις και τη διαλεκτική του «Είναι». Οι ιδιότητες και η μορφή του κτιρίου, απλά υλοποιούν έμπνευση εκ καταγωγής, και αντανακλούν το ογκοπλαστικό της αποτύπωμα. Ποια η καταγωγή μας, ποιο το είναι μας όταν διαπραγματευόμαστε, να κτίσουμε στα παράλια της πόλης αυτοαναφερόμενους ουρανοξύστες, μιμούμενοι ξεπερασμένου κύρους οικοδομήματα, ξένα κι αποκομμένα από τις δικές μας πραγματικότητες και ανάγκες.

Μπροστά σε αυτή την καθηλωτική εξαγγελία θανάτου, όλες οι βεβαιότητες της καθημερινότητας αφανίζονται! Μόνο όταν ο άνθρωπος είναι σε θέση να ανταποκρίνεται στο κάλεσμα, να “Στοχαστεί” τι σημαίνει “Kατοικείν”, είναι και σε θέση να επιτρέψει στον εαυτό του να βρει εκεί μια πατρίδα.

Ποιος να ‘ναι άραγε ο τόπος μας μέσα στον κόσμο του Άλλου;

Αλέξανδρος Χριστοφίνης, Αρχιτέκτονας

1. www: renewedlimassol.com/ ουδέν περεταίρω σχόλιο

2. Αναφορά στο βιβλίο Λεμεσός Οινοπόλεως Μέστωμα του Χριστάκη Σεργίδη εκδόσεις Αφή

3. Η αρχή τέλους του μοντερνισμού στο αρχιτεκτονικό στερέωμα  για τους πολεμίους της σημειώθηκε όταν κατεδαφίστηκε με ελεγχόμενη έκρηξη μια βραβευμένη έκδοση μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής στης 3:52μμ 15 Ιουλίου του 1972 στο Stn. Louis των U.S.A. Σημαίνεται επανειλημμένα  ότι το συγκρότημα κατοικιών Pruitt – Igoe όπου η διαβίωση είχε γίνει αφόρητη στη φιλοσοφία συνθετικών αρχών μοιράζεται τα ιδία χαρακτηριστικά με το νέο-ανεγερθέν κτιριακό συγκρότημα του Οργανισμού Χρηματοδοτήσεως Στέγης. Τα προβλήματα στο τοπίο είναι ειδή ορατά μόλις λίγα χρόνια μετά την ολοκλήρωση του. 

4. Η απαλλοτρίωση των «Αποθηκών Θεοδοσίου» στο ανατολικό παραλιακό μέτωπο της Λεμεσού το 1978, έφερε στην επιφάνεια διάφορα θέματα που άπτονται των απαλλοτριώσεων όσο και θεμάτων χώρου και πολιτισμού. Η εκδίκαση της υπόθεσης αυτής καθυστέρησε και διήρκησε μέχρι το έτος 1995, οπότε και κατεδαφίστηκαν από τις Δημοτικές Αρχές της Λεμεσού.  Αρκετοί δημότες αντέδρασαν τότε έντονα, μεταξύ των οποίων ο αμέσως επόμενος -τότε- Δήμαρχος Δημήτρης Κοντίδης και ο νύν Δήμαρχος Ανδρέας Χρίστου.

5. Πρόκειται για δυο πολυτελείς πολυκατοικίες 18 ορόφων που αποκαλούνται “ουρανοξύστες” και λειτουργούν ως αυθαίρετο ξενοδοχείο, λίγα μέτρα πέρα από το πρώην γήπεδο των Αποθηκών Θεοδοσίου.  Εγκαινιαστήκαν στα τέλη Οκτώβριου του 2012,  αφού προϋπήρξε κατεδάφιση ακόμα και του τελευταίου ίχνους του ιστορικού εργοστάσιου της Λεμεσού ΕΤΚΟ που προϋπήρχε εκεί. Αναφέρομαι στην πέτρινη υψικάμινο του εργοστασίου, που μετά την κατεδάφιση παρέμενε για λίγο ακόμα όρθια, ενώ στη συνέχεια  τοποθετήθηκε στην πρόσοψη των νέων κτηρίων μια απαράδεκτη ρεπλίκα.

6. Ιστοσελίδα του εικαστικού Φίλιππου Θεοδωρίδη:  www.philippostheodorides.com

7. Βλέπε: 6th International Space Syntax Symposium, İstanbul, 2007

8. Martin Heidegger “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι”, Πρωτότυπος τίτλος: Bauen Wohnen Denken